Grupi dhe nëngrupi: Dallime mes rishikimesh
No edit summary |
|||
Rreshti 103: | Rreshti 103: | ||
===Përkufizimi=== |
===Përkufizimi=== |
||
{{HZP|Grupi i fundëm abelian}} |
{{HZP|Grupi i fundëm abelian}} |
||
===Elementi përlindës=== |
|||
{{dygishta}}Elementi i tillë {{mate|a}} quhet ''përlindëse'' e grupit {{mate|(A, {{o}})}}. |
|||
<!---------------------------------------------------------------------------------------- --> |
|||
{{S h e m b u l l i|21}} Grupi {{mate|(A, •)}}, ku {{mate|A{{=}}<math> \Big\{ \scriptstyle {1,} \textstyle {\frac{-1+i\sqrt{3}}{2}, \frac{-1-i\sqrt{3}}{2}} </math> <math> \Big\} </math>}} është grup ciklik me dy përlindëse:<math>\textstyle {\frac{-1+i\sqrt{3}}{2}}</math> dhe <math>\textstyle {\frac{-1-i\sqrt{3}}{2}}</math>.Vërtet: {{mate|<math>\Big( \textstyle {\frac{-1+i\sqrt{3}}{2}} \Big)^{2}= \textstyle {\frac{-1-i\sqrt{3}}{2}} , \Big( \textstyle {\frac{-1+i\sqrt{3}}{2}} \Big)^{3}= 1, \Big( \textstyle {\frac{-1+i\sqrt{3}}{2}} \Big)^{4} = \textstyle {\frac{-1+i\sqrt{3}}{2}}, </math>}} etj. |
|||
<!---------------------------------------------------------------------------------------- --> |
|||
==Vetit e grupit== |
|||
Prej aksiomave (a{{sub|1}}) - (a{{sub|4}}) mund të nxjerrim këto veti të rëndësishme të grupit: |
|||
====Vetia e elementit invers==== |
|||
{{V e t i a|1.}}Nëse në grupin {{mate|(A, {{o}}) a{{sup|-1}} }} është element invers i elementit {{mate|a}}, edhe elementi {{mate|a}} është invers për elementin {{mate|a{{sup|-1}} }}, d.m.th. {{mate|(a{{sup|-1}}){{sup|-1}} {{=}}a}}. |
|||
Kjo veti për grupin aditiv {{mate|(A, {{o+}}) }} ka këtë trajtë: {{mate|-(-a){{=}}a}}. |
|||
====Vetia e rrënjës==== |
|||
{{V e t i a|2.}} Në grupin {{mate|(A, {{o}})}} secili barazim |
|||
(1) {{mate|a{{o}}x{{=}}b}},2) {{mate|y{{o}}a{{=}}b}} |
|||
ka nga një zgjidhje (rrënjë) të vetme e cila për barazimin (1) ka trajtën .{{mate|x {{=}} a{{sup|-1}} {{o}} b}}, kurse për barazimin (2) trajtën {{mate|y {{=}} b {{o}} a{{sup|-1}} }}. {{dygishta}}Për grupin aditiv abelian {{mate|(A, {{o+}}) barazimet |
|||
<center>{{mate|a {{o+}} x{{=}}b}} dhe {{mate|y {{o+}} a{{=}}b}}</center> |
|||
:kanë një zgjidhje të përbashkët: {{mate|x{{=}}y{{=}}(-a) {{o+}} b{{=}}b {{o+}} (-a){{=}}b-a}}. |
|||
====Vetit e implikuacioneve==== |
|||
{{V e t i a|3.}} Në grupin {{mate|(A, {{o}})}} vlejnë këto implikacione: |
|||
<center>{{mate|a {{o}} b {{=}} a{{o+}}c{{implikacion}} b{{=}}c}},</center> |
|||
<center>{{mate|b{{o}}a{{=}}c{{o}}a{{implikacion}} b {{=}} c}}.</center> |
|||
{{dygishta}}Në grupin aditiv abelian {{mate|(A, {{o+}})}} vlen implikacioni |
|||
<center>{{mate|a {{o+}} b{{=}}a {{o+}} c{{implikacion}} b{{=}}c}}.</center> |
|||
====Vetia e vlerfshmëris së barazimit==== |
|||
{{V e t i a|4.}} Në secilin grup {{mate|(A, {{o+}})}} vlen barazia: |
|||
<center>{{mate|(a{{o}}b){{sup|-1}}{{=}}b{{sup|-1}}{{o}}a{{sup|-1}} }}.</center> |
|||
Në grupin aditiv abelian {{mate|(A, {{o+}})}} kjo veti shprehet me formulën: |
|||
<center>{{mate|-(a {{o+}} b){{=}}(-a) {{o+}} (-b)}}.</center> |
|||
==Nëngrupi== |
|||
Le të jetë {{mate|(A, {{o}})}} grup. |
|||
===Përkufizimi=== |
|||
{{HZP|Nëngrupi}} |
|||
===Nëngrupet triviale dhe jotriviale=== |
|||
Secili grup {{mate|(A, {{o}})}} përmban së paku dy nëngrupe - vetë grupin {{mate|(A, {{o}})}} dhe nëngrupin {{mate|({e}, {{o}})}}, ku {{mate|e}} është element neutral. Këto nëngrupe quhen nëngrupe triviale të grupit {{mate|(A, {{o}})}}. Nëse grupi {{mate|(A, {{o}})}} përmban edhe nëngrupe tjera {{mate|(A{{sub|k}}, k{{=}}1, 2, ... , n}}, ato quhen nëngrupe jotriviale (nëngrupe të vërteta) të grupit {{mate|(A, {{o}})}} dhe shënohen {{mate|(A{{sub|k}}, {{o}}) < (A, {{o}})}}. |
|||
{{dygishta}}Që të jetë {{mate|(A{{sub|1}} , {{o}} < (A, {{o}})}} duhet të plotësohen këto tri kushte: |
|||
{{dygishta}}(b{{sub|1}}){{mate|A {{sub|1}} {{nën}} A {{dhe}} e {{enë}} A {{sup|1}} }} , ku {{mate|e}} është element neutral; |
|||
{{dygishta}}(b{{sub|2}}){{mate|({{çdo}} a,b {{enë}} A{{sub|1}})a {{o}} b {{enë}} A{{sub|1}} }} dhe; |
|||
{{dygishta}}(b{{sub|3}}){{mate|({{çdo}} a {{enë}} A{{sub|1}}){{ekziston!}} a{{sup|-1}} {{enë}} A{{sub|1}} }} i tilllë që {{mate|a {{o}} a{{sup|-1}} {{=}} a{{sup|-1}} {{o}} a {{=}} e }} . |
|||
{{dygishta}}Saktësia e këtij pohimi rrjedh drejtpërdrejti nga përkufizimet 6.1. dhe 6.3. {{dygishta}}Për shembull: |
|||
{{dygishta}}(1){{mate|(A{{sub|1}} ,< (A, {{o}})}} , ku {{mate|A {{=}} { - 1, 1, - i, i}, A{{sub|1}} {{=}} { -1, 1} }} , meqë plotësohen kushtet {{mate|(b{{sub|1}}) - (b{{sub|3}}) }} ; |
|||
{{dygishta}}(2){{mate|({{numratZ}} ,, + )<({{numratQ}}, +)}} , sepse |
|||
{{dygishta}}(b{{sub|1}}){{mate| {{numratZ}} {{nën}} {{numratQ}} , 0 {{enë}} {{numratZ}} }} ; |
|||
{{dygishta}}(b{{sub|2}}){{mate|({{çdo}} a, b {{enë}} {{numratZ}}) a + b {{enë}} {{numratZ}} }}, dhe |
|||
{{dygishta}}(b{{sub|3}}){{mate|({{çdo}} a {{enë}} {{numratZ}}) a{{sup|-1}} {{=}} (-a){{enë}} {{numratZ}} }} ; i tillë që {{mate|a+(-a){{=}} 0}} ; |
|||
{{dygishta}}(3){{mate|(A,.)<({{numratR}} \{0},.)}} , ku {{mate|A {{=}} {a+b {{rrënja|3}} - {{f!}} a {{enë}} {{numratQ}} , b {{enë}} {{numratQ}} {{dhe}} a+b {{rrënja|3}} {{jo=}} 0} }} , |
|||
:sepse: |
|||
{{dygishta}}(b{{sub|1}}){{mate|A {{nën}} {{numratR}} \.{0}, 1 {{enë}} A;}} |
|||
{{dygishta}}(b{{sub|2}}){{mate|({{çdo}} a+b {{rrënja|3}} , c + d {{rrënja|3}} {{enë}} A) (a+b {{rrënja|3}}) (c+d {{rrënja|3}}){{=}} p+q {{rrënja|3}} {{enë}} A }} , |
|||
:dhe |
|||
{{dygishta}}(b{{sub|3}}){{mate|({{çdo}} a+b {{rrënja|3}} {{enë}} A) a{{sup|-1}} {{=}}<math>\textstyle \mathrm { \frac{a}{a^{2}-3b^{2}} + \frac{-b}{ a^{2}-3b^{2}} }</math> {{rrënja|3}} {{=}} r + s {{rrënja|3}} {{enë}} A}}, i tillë |
|||
:që {{mate|a • a{{sup|-1}} {{=}} 1}} . |
|||
{{S h e m b u l l i|22}} Të tregohet se bashkësi {{mate|A {{=}} {p{{sub|1}} , p{{sub|2}} , ... p{{sub|6}} } }} ku: |
|||
{{dygishta}}{{mate|p{{sub|1}} {{=}} <math> \Bigl( \begin{matrix} \scriptstyle \mathbf a & \scriptstyle \mathbf b & \scriptstyle \mathbf c \\ \scriptstyle \mathbf a & \scriptstyle \mathbf b & \scriptstyle \mathbf c \end{matrix} \Bigr) </math>}},{{mate|p{{sub|2}} {{=}} <math> \Bigl( \begin{matrix} \scriptstyle \mathbf a & \scriptstyle \mathbf b & \scriptstyle \mathbf c \\ \scriptstyle \mathbf a & \scriptstyle \mathbf c & \scriptstyle \mathbf b \end{matrix} \Bigr) </math>}}, {{mate|p{{sub|3}} {{=}} <math> \Bigl( \begin{matrix} \scriptstyle \mathbf a & \scriptstyle \mathbf b & \scriptstyle \mathbf c \\ \scriptstyle \mathbf b & \scriptstyle \mathbf a & \scriptstyle \mathbf c \end{matrix} \Bigr) </math>}}, |
|||
{{dygishta}} |
|||
{{dygishta}}{{mate|p{{sub|4}} {{=}} <math> \Bigl( \begin{matrix} \scriptstyle \mathbf a & \scriptstyle \mathbf b & \scriptstyle \mathbf c \\ \scriptstyle \mathbf b & \scriptstyle \mathbf c & \scriptstyle \mathbf a \end{matrix} \Bigr) </math>}},{{mate|p{{sub|5}} {{=}} <math> \Bigl( \begin{matrix} \scriptstyle \mathbf a & \scriptstyle \mathbf b & \scriptstyle \mathbf c \\ \scriptstyle \mathbf c & \scriptstyle \mathbf a & \scriptstyle \mathbf b \end{matrix} \Bigr) </math>}},{{mate|p{{sub|6}} {{=}} <math> \Bigl( \begin{matrix} \scriptstyle \mathbf a & \scriptstyle \mathbf b & \scriptstyle \mathbf c \\ \scriptstyle \mathbf c & \scriptstyle \mathbf b & \scriptstyle \mathbf b \end{matrix} \Bigr) </math>}}, |
|||
:në lidhje me shumëzimin e pasqyrimeve {{mate|{{o}} }} është grup {{mate|(A, {{o}}) }}. Të caktohen të gjitha nëngrupet jotriviale të grupit {{mate|(A, {{o}}) }}. {{Z g j i d h j e}} Formojmë tabelën e shumëzimit të pasqyrimeve: |
|||
{|border=0 align=center cellpadding=0 cellspacing=1 style="text-align: center;" |
|||
| {{mate|{{o}}}} |
|||
|rowspan="9" bgcolor="black" style="width:1px" | |
|||
| {{mate| p{{sub|1}} p{{sub|2}} p{{sub|3}} p{{sub|4}} p{{sub|5}} p{{sub|6}}}} |
|||
|-style="height:1px" |
|||
|colspan="3" bgcolor="black" | |
|||
|- |
|||
| {{mate|p{{sub|1}}}} |
|||
| {{mate| p{{sub|1}} p{{sub|2}} p{{sub|3}} p{{sub|4}} p{{sub|5}} p{{sub|6}}}} |
|||
|- |
|||
| {{mate|p{{sub|2}}}} |
|||
| {{mate| p{{sub|2}} p{{sub|3}} p{{sub|4}} p{{sub|5}} p{{sub|6}} p{{sub|1}}}} |
|||
|- |
|||
| {{mate|p{{sub|3}}}} |
|||
| {{mate| p{{sub|3}} p{{sub|4}} p{{sub|5}} p{{sub|6}} p{{sub|1}} p{{sub|2}}}} |
|||
|- |
|||
| {{mate|p{{sub|4}}}} |
|||
| {{mate| p{{sub|4}} p{{sub|5}} p{{sub|6}} p{{sub|1}} p{{sub|2}} p{{sub|3}}}} |
|||
|- |
|||
| {{mate|p{{sub|5}}}} |
|||
| {{mate| p{{sub|5}} p{{sub|6}} p{{sub|1}} p{{sub|2}} p{{sub|3}} p{{sub|4}}}} |
|||
|- |
|||
| {{mate|p{{sub|6}}}} |
|||
| {{mate| p{{sub|6}} p{{sub|1}} p{{sub|2}} p{{sub|3}} p{{sub|4}} p{{sub|5}}}} |
|||
|} |
|||
<br clean=all /> |
|||
{{dygishta}}Nga kjo tabelë shihet se plotësohen të katër aksiomat e grupit, ku {{mate|p{{sub|1}} }} është element neutral, kurse për secilin element të bashkësisë {{mate|A}} ekziston elementi invers në lidhje me veprimin {{mate|{{o}} }} : |
|||
{| align=center |
|||
|{{dygishta}} |
|||
| Elementi|| {{mate|p{{sub|1}} p{{sub|2}} p{{sub|3}} p{{sub|4}} p{{sub|5}} p{{sub|6}} }} |
|||
|- |
|||
| ||colspan="2" bgcolor="black" | |
|||
|- |
|||
| ||Elem. i invers || {{mate|p{{sub|1}} p{{sub|2}} p{{sub|3}} p{{sub|4}} p{{sub|5}} p{{sub|6}} }} |
|||
|} |
|||
:andaj {{mate|(A, {{o}})}} është grup. |
|||
{{dygishta}}Nëngrupet jotriviale të grupit {{mate|(A, {{o}})}} janë: {{mate|(A{{sub|1}}, {{o}}), (A{{sub|2}}, {{o}}), (A{{sub|3}}, {{o}})}} dhe {{mate|(A{{sub|4}},{{o}} ) }} ku: {{mate|A{{sub|1}}{{=}}{p{{sub|1}}, p{{sub|2}}}, A{{sub|2}}{{=}}{p{{sub|1}}, p{{sub|3}}}, A{{sub|3}}{{=}}{p{{sub|1}}, p{{sub|6}}} dhe A{{sub|4}}{{=}}{p{{sub|1}}, p{{sub|4}}, p{{sub|6}} } }} |
|||
==Homorfizmi dhe izomorfizmi i grupit== |
|||
{{dygishta}}Le të jenë {{mate|(A, {{o}}), (B, {{*}} ) }} dy grupe dhe {{mate|h:A→B}} pasqyrimi bashkësisë i {{mate|A}} në bashkësinë {{mate|B}}. Thuhet se grupet {{mate|(A, {{o}} ) }} dhe {{mate|(B, {{*}} ) }} janë ''homomorfe'', kurse pasqyrimi{{mate|h}} ''homorfizëm'' i grupit {{mate|(A, {{o}})}} në grupin {{mate|(B, {{*}} ) }}, nëse (fig. 1.17.): |
|||
<center>{{mate|({{çdo}}a, b {{enë}} A) h (a {{o}} b) {{=}} h (a) {{*}} h (b) }}.(...51)</center> |
|||
{{dygishta}}Kur {{mate|h (A){{=}}B}}, {{mate|h}} quhet ''homomorfizëm'' i grupit {{mate|(A, {{o}})}} mbi grupin {{mate|(B, {{*}})}} ose ''homomorfizëm'' surjektiv apo ''epimorfizëm'' (fig. 1.18.). |
|||
:::Fig. 1.18. Fig. 1.17. |
|||
{{dygishta}}Nëse {{mate|e}} dhe {{mate|e'}} janë elementet neutrale të grupeve homomorfe {{mate|(A, {{o}})}} dhe {{mate|(B, {{*}})}}, atëherë kemi: |
|||
{|border=0 align=center cellpadding=0 cellspacing=1 |
|||
| {{mate|h (a) {{=}} h (a {{o}} e) {{=}} h (a) {{*}} h (e)}} |
|||
|rowspan="2"|{{mate| <math> \Big\} </math> h (e) {{=}} e'}}, |
|||
|- |
|||
| {{mate|h (a) {{=}} h (e {{o}} a) {{=}} h (e) {{*}} h (a)}} |
|||
|} |
|||
:çka do të thotë se transformati i elementit neutral të grupit {{mate|(A, {{o}})}} është element neutral i grupit {{mate|(B, {{*}})}}. |
|||
{{T e o r e m a|6.1.1.| Nëse {{mate|h{{sub|1}} }} është homomorfizëm i {{mate|(A, {{o}}{{sub|1}})}} në {{mate|(B, {{o}}{{sub|2}})}} dhe h{{sub|2}} homomorfizëm i {{mate|(B, {{o}}{{sub|2}})}} në {{mate|(C, {{o}}{{sub|3}})}}, shumëzimi {{mate|h{{sub|2}}{{o}} h{{sub|1}} }} është homomorfizëm i {{mate|(A, {{o}}{{sub|1}})}} në {{mate|(C, {{o}}{{sub|3}})}}.}} |
|||
{{V ë r t e t i m}} Nga hipotezat e teoremës kemi: |
|||
{| |
|||
|{{dygishta}} |
|||
| valign="top"|(1) {{mate|({{çdo}}a, b{{enë}}A) h{{sub|1}} (a{{o}}{{sub|1}} b) }}<br />. |
|||
| {{mate|{{=}}h{{sub|1}}(a){{o}}{{sub|2}} h{{sub|1}}(b)}}<br>{{mate|{{=}}a'{{o}}{{sub|2}} b'}}, ku {{mate|a' {{=}} h {{sub|1}} (a), b'{{=}}h{{sub|1}} (b)}}; |
|||
|- |
|||
| {{dygishta}} |
|||
| valign="top"|(2) {{mate|({{çdo}}a', b'{{enë}} B) h{{sub|2}} (a'{{o}}{{sub|2}} b')}} |
|||
| {{mate|{{=}}h{{sup|2}}(a'){{o}}{{sub|3}} h{{sub|2}} (b')<br>{{=}}h{{sub|2}} [h{{sub|1}}(a)] {{o}}{{sub|3}} h{{sub|2}} [h{{sub|1}} (b)]<br>{{=}}(h{{sub|2}}{{o}} h{{sub|1}}) (a) {{o}}{{sub|3}} (h{{sub|2}} {{o}} h{{sub|1}}) (b)}}. |
|||
|} |
|||
{{dygishta}}Duke shfrytëzuar këto formula marrim: |
|||
{| |
|||
|- |
|||
| {{dygishta}} |
|||
| valign="top"|{{mate|({{çdo}}a, b{{enë}} A) (h{{sup|2}} {{o}} h{{sub|1}}) (a {{o}}{{sub|1}} b)}} |
|||
|{{mate|{{=}}h{{sub|2}} [h{{sub|1}} (a {{o}}{{sub|1}} b)]<br>{{=}}h{{sub|2}} [h{{sub|1}} (a){{o}}{{sub|2}} h{{sub|1}} (b)]<br>{{=}}h{{sub|2}} [h{{sub|1}} (a) {{o}}{{sub|3}} h{{sub|2}} h{{sub|1}} (b)]<br>{{=}} (h{{sub|2}} {{o}} h {{sub|1}}) (a) {{o}}{{sub|3}} (h{{sub|2}} {{o}} h{{sub|1}}) (b)}} |
|||
|} |
|||
:dhe konkludojmë se teza e teoremës është e saktë. |
|||
{{dygishta}}Homomorfizmi injektiv i grupit {{mate|(A, {{o}}) }} në grupin {{mate|(B, {{*}}) }} quhet <i>izomorfizëm</i> i {{mate|(A, {{o}}) }} në {{mate|(B, {{*}})}} (fig. 1.19.). Kur pasqyrimi {{mate|h}} është bijektiv (fig. 1.20.), homomorfizmi i {{mate|(A, {{o}}) }} mbi {{mate|(B, {{*}}) }} quhet izomorfizëm i {{mate|(A, {{o}})}} mbi {{mate|(B, {{*}})}} dhe thuhet se grupet {{mate|(A, {{o}}) }}, {{mate|(B, {{*}}) }} janë <i>izomorfe</i> ndërmjet tyre. |
|||
{{dygishta}}Të konstatojmë se dy grupe izomorfe mund të dallohen ndërmjet tyre në pikëpamje të natyrës së elementeve si dhe në emërtimin e në simbolet e veprimeve të përkufizuara në ato, mirëpo vetitë e atyre veprimeve janë të njëjta (identike). Prandaj, thuhet se grupet izomorfe kanë strukturë të njëjtë, përcaktojnë të njëjtin sistem abstrakt, por paragiten në interpretime të ndryshme. |
|||
:Fig. 1.20. |
|||
{{T e o r e m a|6.1.2.| Nëse {{mate|i{{sub|1}} }} është izomorfizëm i grupit {{mate|(A, {{o}}{{sub|1}}) }} mbi grupin {{mate|(B, {{o}}{{sub|2}}) }} dhe {{mate|i{{sub|2}} }} izomorfizëm i {{mate|(B, {{o}}{{sub|2}}) }} mbi {{mate|(C, {{o}}{{sub|3}}) }}, shumëzimi {{mate|i{{sub|2}} {{o}} i{{sub|1}} }} është izomorfizëm i grupit {{mate|(A, {{o}}{{sub|1}}) }} mbi grupin {{mate|(C, {{o}}{{sub|3}}) }}. }} |
|||
{{dygishta}}Kjo teoremë vërtetohet në mënyrë të ngjashme sikurse teorema e mëparshme. Provo ! |
|||
{{S h e m b u l l i|23.}} Të shohim grupet {{mate|({{numratR}}+, .), ({{numratR}}, +) }} dhe {{mate|h:{{numratR}}+→{{numratR}}}} pasqyrimin e {{mate|{{numratR}}+}} në {{mate|{{numratR}} }} që përcaktohet me formulën: |
|||
<center>{{mate|h:x→y{{=}} log x, {{çdo}}x{{enë}}{{numratR}}{{sup|+}} }}.</center> |
|||
{{dygishta}}Meqë vlen: |
|||
<center>{{mate|({{çdo}}x{{sub|1}}, x{{sub|2}} {{enë}} {{numratR}}{{sup|+}}) log (x{{sub|1}} • x{{sub|2}}){{=}} log x{{sub|1}} +log x{{sub|2}} }},</center> |
|||
:themi se {{mate|(R{{sup|+}},.), (R, +)}} janë grupe homomorfe, kurse pasgyrimi {{mate|h}} homomorfizëm. Mirëpo, meqë ky pasqyrim është bijektiv, grupet në fjalë janë izomorfe ndërmjet tyre dhe pasqyrimi {{mate|h}} është izomorfizëm. |
|||
Ëig. 1.19. |
|||
[[Category:Algjebra e përgjithëshme]] |
[[Category:Algjebra e përgjithëshme]] |
Versioni i datës 4 qershor 2008 23:50
Jeni duke lexuar pjesë nga libri në punim e sipër:
|
Shkalla UNI |
ska |
Grupi është një strukturë shumë e rëndësishme e matematikës bashkëkohore. Grupet kanë aplikime të shumta si në matematikë, ashtu edhe në lëmenjtë tjerë shkencorë. Struktura e grupit përkufizohet në këtë mënyrë :
Përkufizimi
Semigrupi (A, ) që ka elementin neutral quhet grup, nëse për secilin element a A ekziston elementi invers a-1 A.[1]
Sistemi i aksiomave të grupit
Kur ky përkufizim zbërthehet del se bashkësia jo e zbrazët lidhur me veprimin binar është grup, nëse plotësohen këto kushte :
- (a1) Bashkësia është e mbyllur lidhur me veprimin binar , pra:
- (a2) Veprimi binar është asociativ, pra :
- (a3) Në bashkësinë ekziston elementi neutral për veprimin binar , pra :
- (a4) Për secilin element ekziston elementi invers ashtu që :
Këto kushte formojnë sistemin e aksiomave të grupit.
Llojet e grupit
Nëse veprimi binar është komutativ, quhet grup komutativ ose abelian[2]. Kur veprimi binar është mbledhje ose shumëzim, , respektivisht quhet grup aditiv, respektivisht grup multiplikativ. Grupi aditiv është gjithmonë abelian.
P.sh. grupe aditive janë : , ndërkaq grupe multiplikative janë : ku . Të gjitha këto grupe janë abeliane, sepse edhe mbledhja edhe shumëzimi janë veprime komutative në bashkësitë numerike.
Grupi aditiv dhe multiplikativ
P.sh.: Të tregohet se bashkësia në lidhje me mbledhjen sipas është grup aditiv , kurse bashkësia në lidhje me shumëzimin, sipas , është grup multiplikativ .
Zgjidhje: Tabela e mbledhjes dhe e shumëzimit sipas , respektivisht duket kështu:
Nga këto tabela shihet se:
- (1) është grup aditiv, ku për secilin element ekziston elementi invers në lidhje me mbledhjen sipas :
- (2) është grup multiplikativ, ku për secilin element ekziston elementi invers në lidhje me shumëzimin sipas :
Veprimet në grup
Në përgjithësi, kur në grupin :
- - veprimi binar quhet mbledhje dhe në vend të simbolit përdoret simboli , atëherë quhet grup aditiv ; ndërsa kur
- - veprimi binar quhet shumëzim dhe në vend të simbolit përdoret simboli , atëherë quhet grup multiplikativ.
Për grupin aditiv (A, ) elementi neutral shënohet me 0 , kurse elementi invers (i kundërt) me - a .
- S h e m b u l l i 20. - - Të tregohet se bashkësia në lidhje me veprimin të përkufizuar me formulën :
- është grup (A, ) .
- Z g j i d h j e : : Meqë bashkësia A në lidhje me veprimin e përkufizuar i plotëson të katër aksiomat e grupit, pra :
- (a1)
- (a2)
- (a3) dhe
- (a4)
konkludojmë se është grup aditiv.
Grupi i fundëm dhe i pafundëm
Grupi quhet i fundëm ose i pafundëm varësisht prej faktit se bashkësia a është fundme apo e pafundme.
Përkufizimi
Grupi i fundëm abelian quhet grup ciklik nëse ekziston ndonjë elemetit a A , i tillë që me përsëritjen e veprimit në a riprodhohen të gjitha elementet e bashkësisë A.[3]
Elementi përlindës
- Elementi i tillë a quhet përlindëse e grupit (A, ).
- S h e m b u l l i 21 - Grupi (A, •), ku A= është grup ciklik me dy përlindëse: dhe .Vërtet: etj.
Vetit e grupit
Prej aksiomave (a1) - (a4) mund të nxjerrim këto veti të rëndësishme të grupit:
Vetia e elementit invers
- V e t i a 1.-Nëse në grupin (A, ) a-1 është element invers i elementit a, edhe elementi a është invers për elementin a-1 , d.m.th. (a-1)-1 =a.
Kjo veti për grupin aditiv (A, ) ka këtë trajtë: -(-a)=a.
Vetia e rrënjës
- V e t i a 2.- Në grupin (A, ) secili barazim
(1) ax=b,2) ya=b
ka nga një zgjidhje (rrënjë) të vetme e cila për barazimin (1) ka trajtën . x = a-1 b, kurse për barazimin (2) trajtën y = b a-1 .
- Për grupin aditiv abelian {{mate|(A, ) barazimet
- kanë një zgjidhje të përbashkët: x=y=(-a) b=b (-a)=b-a.
Vetit e implikuacioneve
- V e t i a 3.- Në grupin (A, ) vlejnë këto implikacione:
- Në grupin aditiv abelian (A, ) vlen implikacioni
Vetia e vlerfshmëris së barazimit
- V e t i a 4.- Në secilin grup (A, ) vlen barazia:
Në grupin aditiv abelian (A, ) kjo veti shprehet me formulën:
Nëngrupi
Le të jetë (A, ) grup.
Përkufizimi
Nënbashkësia jo e zbrazët A1 bashkësisë A quhet nëngrup i grupit (A, ) në qoftë se A1 është grup lidhur me veprimin e përkufizuar në A dhe shënohet (A 1, ) (A, ).[4]
Nëngrupet triviale dhe jotriviale
Secili grup (A, ) përmban së paku dy nëngrupe - vetë grupin (A, ) dhe nëngrupin ({e}, ), ku e është element neutral. Këto nëngrupe quhen nëngrupe triviale të grupit (A, ). Nëse grupi (A, ) përmban edhe nëngrupe tjera (Ak, k=1, 2, ... , n, ato quhen nëngrupe jotriviale (nëngrupe të vërteta) të grupit (A, ) dhe shënohen (Ak, ) < (A, ).
- Që të jetë (A1 , < (A, ) duhet të plotësohen këto tri kushte:
- (b1) A 1 A e A 1 , ku e është element neutral;
- (b2) ( a,b A1)a b A1 dhe;
- (b3) ( a A1) a-1 A1 i tilllë që a a-1 = a-1 a = e .
- Saktësia e këtij pohimi rrjedh drejtpërdrejti nga përkufizimet 6.1. dhe 6.3.
- Për shembull:
- (1) (A1 ,< (A, ) , ku A = { - 1, 1, - i, i}, A1 = { -1, 1} , meqë plotësohen kushtet (b1) - (b3) ;
- (2) ( ,, + )<(, +) , sepse
- (b1) , 0 ;
- (b2) ( a, b ) a + b , dhe
- (b3) ( a ) a-1 = (-a) ; i tillë që a+(-a)= 0 ;
- (3) (A,.)<( \{0},.) , ku A = {a+b - a , b a+b 0} ,
- sepse:
- (b1) A \.{0}, 1 A;
- (b2) ( a+b , c + d A) (a+b ) (c+d )= p+q A ,
- dhe
- (b3) ( a+b A) a-1 = = r + s A, i tillë
- që a • a-1 = 1 .
- S h e m b u l l i 22 - Të tregohet se bashkësi A = {p1 , p2 , ... p6 } ku:
- p1 = , p2 = , p3 = ,
- p4 = , p5 = , p6 = ,
- në lidhje me shumëzimin e pasqyrimeve është grup (A, ) . Të caktohen të gjitha nëngrupet jotriviale të grupit (A, ) .
- Z g j i d h j e : Formojmë tabelën e shumëzimit të pasqyrimeve:
p1 p2 p3 p4 p5 p6 | ||
p1 | p1 p2 p3 p4 p5 p6 | |
p2 | p2 p3 p4 p5 p6 p1 | |
p3 | p3 p4 p5 p6 p1 p2 | |
p4 | p4 p5 p6 p1 p2 p3 | |
p5 | p5 p6 p1 p2 p3 p4 | |
p6 | p6 p1 p2 p3 p4 p5 |
- Nga kjo tabelë shihet se plotësohen të katër aksiomat e grupit, ku p1 është element neutral, kurse për secilin element të bashkësisë A ekziston elementi invers në lidhje me veprimin :
|
Elementi | p1 p2 p3 p4 p5 p6 |
Elem. i invers | p1 p2 p3 p4 p5 p6 |
- andaj (A, ) është grup.
- Nëngrupet jotriviale të grupit (A, ) janë: (A1, ), (A2, ), (A3, ) dhe (A4, ) ku: A1={p1, p2}, A2={p1, p3}, A3={p1, p6} dhe A4={p1, p4, p6 }
Homorfizmi dhe izomorfizmi i grupit
- Le të jenë (A, ), (B, ) dy grupe dhe h:A→B pasqyrimi bashkësisë i A në bashkësinë B. Thuhet se grupet (A, ) dhe (B, ) janë homomorfe, kurse pasqyrimi h homorfizëm i grupit (A, ) në grupin (B, ) , nëse (fig. 1.17.):
- Kur h (A)=B, h quhet homomorfizëm i grupit (A, ) mbi grupin (B, ) ose homomorfizëm surjektiv apo epimorfizëm (fig. 1.18.).
- Fig. 1.18. Fig. 1.17.
- Nëse e dhe e' janë elementet neutrale të grupeve homomorfe (A, ) dhe (B, ), atëherë kemi:
h (a) = h (a e) = h (a) h (e) | h (e) = e', |
h (a) = h (e a) = h (e) h (a) |
- çka do të thotë se transformati i elementit neutral të grupit (A, ) është element neutral i grupit (B, ).
- T e o r e m a 6.1.1. - Nëse h1 është homomorfizëm i (A, 1) në (B, 2) dhe h2 homomorfizëm i (B, 2) në (C, 3), shumëzimi h2 h1 është homomorfizëm i (A, 1) në (C, 3).
- V ë r t e t i m Nga hipotezat e teoremës kemi:
|
(1) (a, bA) h1 (a1 b) . |
=h1(a)2 h1(b) =a'2 b', ku a' = h 1 (a), b'=h1 (b); |
|
(2) (a', b' B) h2 (a'2 b') | =h2(a')3 h2 (b') =h2 [h1(a)] 3 h2 [h1 (b)] =(h2 h1) (a) 3 (h2 h1) (b). |
- Duke shfrytëzuar këto formula marrim:
|
(a, b A) (h2 h1) (a 1 b) | =h2 [h1 (a 1 b)] =h2 [h1 (a)2 h1 (b)] =h2 [h1 (a) 3 h2 h1 (b)] = (h2 h 1) (a) 3 (h2 h1) (b) |
- dhe konkludojmë se teza e teoremës është e saktë.
- Homomorfizmi injektiv i grupit (A, ) në grupin (B, ) quhet izomorfizëm i (A, ) në (B, ) (fig. 1.19.). Kur pasqyrimi h është bijektiv (fig. 1.20.), homomorfizmi i (A, ) mbi (B, ) quhet izomorfizëm i (A, ) mbi (B, ) dhe thuhet se grupet (A, ) , (B, ) janë izomorfe ndërmjet tyre.
- Të konstatojmë se dy grupe izomorfe mund të dallohen ndërmjet tyre në pikëpamje të natyrës së elementeve si dhe në emërtimin e në simbolet e veprimeve të përkufizuara në ato, mirëpo vetitë e atyre veprimeve janë të njëjta (identike). Prandaj, thuhet se grupet izomorfe kanë strukturë të njëjtë, përcaktojnë të njëjtin sistem abstrakt, por paragiten në interpretime të ndryshme.
- Fig. 1.20.
- T e o r e m a 6.1.2. - Nëse i1 është izomorfizëm i grupit (A, 1) mbi grupin (B, 2) dhe i2 izomorfizëm i (B, 2) mbi (C, 3) , shumëzimi i2 i1 është izomorfizëm i grupit (A, 1) mbi grupin (C, 3) .
- Kjo teoremë vërtetohet në mënyrë të ngjashme sikurse teorema e mëparshme. Provo !
- S h e m b u l l i 23. - Të shohim grupet (+, .), (, +) dhe h:+→ pasqyrimin e + në që përcaktohet me formulën:
- Meqë vlen:
- themi se (R+,.), (R, +) janë grupe homomorfe, kurse pasgyrimi h homomorfizëm. Mirëpo, meqë ky pasqyrim është bijektiv, grupet në fjalë janë izomorfe ndërmjet tyre dhe pasqyrimi h është izomorfizëm.
Ëig. 1.19.
- ↑ Matematika I dhe II i Entit të Teksteve dhe Mjeteve Mësimore të KSA të Kosovës, Fakulteti Teknik në Prishtinë (1979).
- ↑ 14) Sipas emrit të matematikanit të shquar norvegjez Nils Henrik Abel (1802-1829) .
- ↑ Matematika I dhe II i Entit të Teksteve dhe Mjeteve Mësimore të KSA të Kosovës, Fakulteti Teknik në Prishtinë (1979).
- ↑ Matematika I dhe II i Entit të Teksteve dhe Mjeteve Mësimore të KSA të Kosovës, Fakulteti Teknik në Prishtinë (1979).