Të fshehtat e një përkthyesi

Nga Xhevdet Shehu

Është ndarë dje nga jeta në moshën 91 vjeçare përkthyesi i njohur Myfit Mushi. Kam pasur fatin që si gazetar ta takoj dhe intervistoj këtë njeri të rrallë për gazetën ‘DITA’. Ka qenë ndër të rrallat në mos të vetmet intervista që ai ka dhënë për shtypin pas vitit 1990. Ai ka qenë përkthyes i Enver Hoxhës në mbledhjen e 81 partive komuniste në Moskë në nëntor të vitit 1960 dhe dinte shumë. Një ditë fillim tetori të vitit 2016 ai, së bashku me nipin e tij, Marinin, që e mbante përkrahu ngjiti me mundim ato katër-pesë shkallë të kafe-librarisë që mban emrin e shkrimtarit Dritëro Agolli. Gjatë atyre dy orëve ishte i pranishëm edhe një nga miqtë më të ngushtë të Myfitit, Ymer Minxhozi.

Ishim takuar edhe më përpara ku më kishte folur për një takim të rrallë me udhëheqësin e madh të kinezëve, Mao Ce Dunin, por këtë radhë takimi kishte tjetër subjekt. Të vërtetat e mbledhjes së Moskës ku ai kishte shërbyer si përkthyesi kryesor në mbledhjen historike të Moskës. Ajo mbledhje vazhdon të ngjallë kërshëri edhe pas rreth 60 vjetësh.

Kujtimet e tij, përtej shënimeve dhe vëzhgimeve të holla të një përkthyesi të zotë, përmbajnë diagramën e zhvillimeve politike dhe historike të Shqipërisë në periudhën e regjimit komunist, aleancat që lidheshin e zgjidheshin, miqësitë dhe armiqësitë, skenat dhe prapaskenat…

Përplasja e Enverit me Hrushovin në Kremlin

Më 10 nëntor 1960, më në fund delegacioni shqiptar pranoi të takohej me delegacionin sovjetik në Kremlin. Ishte një ballafaqim i drejtpërdrejtë midis Enverit dhe Hrushovit, para mbledhjes së madhe dhe aty mund të thuhet se u nda përfundimisht shapi nga sheqeri. Përfundimi i asaj mbledhjeje ishte i hidhur, me fyerje dhe kërcënime. Po a është i vërtetë episodi kur Hrushovi e krahasoi Enver Hoxhën me Makmilanin dhe cili ishte reagimi i shqiptarëve.

Myfit Mushi, gjithnjë sipas kujtimeve me shkrim që ka mbajtur nga ajo kohë, vazhdon të tregojë:

Nga pala sovjetike morën pjesë Hrushovi, Mikojani, Kozllovi, Andropovi. Delegacioni shqiptar përbëhej nga Enver Hoxha, Mehmet Shehu, Hysni Kapo dhe Ramiz Alia. Atmosfera ishte mjaft e nderë. Dhe ja disa nga replikat kryesore:

Hrushovi: S’e di çfarë ka ngjarë midis nesh pas vizitës sime më 1959. Nëse edhe atëherë ju ishit të pakënaqur ndaj nesh, unë duhet të jem i trashë dhe shumë naiv që nuk e kuptova këtë. Përveç fjalëve të mira, ne atëherë nuk kemi thënë asgjë, në qoftë se nuk përmendim shakatë e veçanta siç është ajo që bëra me shokun Mehmet Shehu lidhur me plepat. (Gjatë vizitës në Shqipëri më 1959, Hrushovi tha se plepat ndanë rrugëve tona automobilistike të zëvendësoheshin me fiq e kumbulla).

Enveri: Shakaja me plepat këtu s’mund të ketë vend këtu.

(Në vijim replikat e ndërsjellta lidhur me shkaqet e prishjes, sidomos për mbledhjen e Bukureshtit dhe qëndrimin e PPSH).

Enveri: Ambasadori juaj pyet gjeneralët tanë: me kë është ushtria?

Hrushovi: Po qe kështu, ambasadori ka bërë budallallëk…

Enveri: Budallallëku i një budallai mund të falet, por kur përsëritet, ai është bërë vijë…

Hrushovi: Po, kjo është e vërtetë…

Enveri shtron çështjen se çfarë thuhej për Shqipërinë në letrën drejtuar PK të Kinës.

Mikojani: Ai ishte mendimi ynë.

Hrushovi: Si është puna me Liri Belishovën dhe qëndrimin ndaj saj? Po për Koço Tashkon, të cilin s’e kam parë as në fotografi.

Mehmeti: Po të doni jua dërgojmë ne fotografinë e tij.

Hrushovi flet për bazën e Vlorës: Shoku Enver, mos e ngrini zërin. Nëndetëset janë tonat.

Enveri: Tuajat dhe tonat, ne luftojmë për socializmin. Territori është yni.

Hrushovi: Ju nxeheni, ju më keni pështyrë, me ju nuk mund të bisedosh…

Më tej, Myfit Mushi tregon finalen e këtij takimi:

Po afronte fundi i takimit dhe gjakrat ishin nxehur shumë. Këtu është ai episodi me Makmilanin dhe si reagoi Mehmet Shehu.

Enveri: Ju gjithnjë thoni se ne jemi gjaknxehtë.

Hrushovi: Ju shtrembëroni fjalët e mia. (Pastaj, duke u kthyer nga unë): Përkthyesi a e di rusishten?

Unë me gjysmë ironie: Pakëz…

Enveri: Mos u kapni pas përkthyesit, ai e di fort mirë rusishten. Edhe unë e kuptoj. Unë ju respektoj, edhe ju duhet të më respektoni.

Hrushovi: Kështu me mua ka dashur të bisedojë Makmilani.

Mehmeti: Shoku Enver nuk është Makmilan. Merreni mbrapsht atë që thatë!

Hrushovi: Po ku ta fus?

Mehmeti (ngrihet nga vendi dhe përkulet mbi tavolinë duke drejtuar gishtin nga xhepi i Hrushovit): Futeni në xhepin tuaj!

Hrushovi (duke parë instinktivisht xhepin e tij): Jo, nuk mundem.

Në këtë moment Mehmeti propozon të ndërpriten bisedimet. Të njëjtën gjë bëri dhe Hysniu. Delegacioni ngrihet si me komandë dhe braktis sallën. Unë ndoqa menjëherë Enverin, duke lënë prapa Mehmetin dhe të tjerët. Pasi bën disa hapa, Mehmeti kthehet dhe i thotë Hrushovit rusisht: Pozor, vam, pozor! (Ju mbuloftë turpi).

Në përfundim Myfit Mushi tha:

Le të thotë kush të dojë e çfarë të dojë. Kjo që po them është plotësisht e vërtetë. Se si është deformuar më vonë dhe si mund ta deformojnë disa këtë të vërtetë, është tjetër punë. Unë iu them vetëm kaq: Nuk ishte e lehtë t’ia thoshje këto fjalë Hrushovit, udhëheqësit të Bashkimit Sovjetik, mu në zemër të Kremlinit!

Pas fjalimit të Enverit në mbledhje, po ktheheshim nga Kremlini në rezidencën tonë. Unë isha në makinën e Enverit, ku ishte edhe Mehmeti. Në një moment Mehmeti, thotë:

“Shoku Enver, kam menduar që kthimin në atdhe ta bëjmë me makina deri në Odesë. Prej andej vazhdojmë me vapor deri në Shqipëri”.

Dakord, tha Enveri.

Nëpërmjet Andropovit kërkuam një takim shtesë për të shqyrtuar se si do të vazhdonin marrëdhëniet shtetërore…

Më 25 nëntor u zhvillua ky takim i delegacioneve të Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik. Delegacionin tonë qeveritar e kryesonte Mehmeti, dhe bashkë me të ishin Hysni Kapo e Ramiz Alia. Kurse atë sovjetik e kryesonte Mikojani, por ishin aty edhe Kozllovi e të tjerë. Vazhdonte e njëjta atmosferë e ftohtë dhe e tensionuar. Sovjetikët shprehën keqardhjen për atë qëndrim të PPSH-së në mbledhje.

Mikojani i tha Mehmetit se do ta kini pisk me popullin tuaj kur të ktheheni në Tiranë, ndërsa Mehmeti e ftoi zyrtarisht si Kryeministër i Shqipërisë të vinte në Tiranë dhe të fliste nga ballkoni i Komitetit Ekzekutiv sa të donte e si të donte dhe ta shikonte me sytë e tij se si do të reagonte populli.

Mikojani hodhi një vështrimin nga Kozllovi dhe refuzoi.

Largimi i Hoxhës dhe Shehut nga Moska u bë më 25 nëntor në mbrëmje. Në Moskë mbeti një pjesë e delegacionit që tani kryesohej nga Hysni Kapo, deri në fundin e mbledhjes së 81 partive më 1 dhjetor.

Kthimi u bë me tren dhe nuk po zgjatem. Po tregoj një detaj nga momenti i nisjes. Në stacionin e trenit (Kievskij vokzall) kishte dalë të na përcillte Kozllovi. Unë përktheja.

Në momentin e ndarjes, Kozllovi i tha Enverit: “Kur të vish herën tjetër, merr edhe Nexhmijen”. Enveri tha vetëm kaq: “Pa tjetër”.

Në fakt Enveri nuk shkoi më pas asnjëherë në Moskë. Prishja ishte e pandreqshme, përfundimtare… Shumë shpejt do të vinte ndërprerja e marrëdhënieve diplomatike dhe largimi i sovjetikëve nga baza e Vlorës.

Takimi me Ismail Kadarenë

Kisha kohë që punoja në Ministrinë e Jashtme dhe ngjarjet e Moskës në vitin 1960 i kisha arkivuar në kujtesën time dhe nuk doja t’i trazoja. Kishin kaluar më shumë se 10 vjet dhe kishin rrjedhur shumë ujëra… Një ditë më merr në telefon Nexhmije Hoxha. Biseda ishte e shkurtër, por nuk kishte nevojë për komente.

“Shoku Myfit, më tha Nexhmija, këto ditë do të vijë të të takojë shkrimtari Ismail Kadare. Ai do të shkruajë një libër për ngjarjet e Moskës, e kam fjalën për mbledhjen e 81 partive në nëntorin e 1960-s. Takoje dhe tregoji atij të gjitha, pa mbajtur asnjë rezervë…”

Kjo ishte porosia dhe unë as që mund ta diskutoja.

Në atë kohë Ismaili ishte i ri në moshë, por kishte krijuar një emër të madh si shkrimtar që kur botoi “Gjeneralin…” dhe kishte filluar të përkthehej nëpër botë. Pra, duhej marrë shumë seriozisht. Nuk e dija se çfarë libri do të shkruante, letërsi apo publicistikë, por kjo nuk ishte puna ime.

Erdhi Ismaili në Ministrinë e Jashtme ku unë punoja prej më shumë se 10 vjetësh. Kemi biseduar për më shumë se një orë në zyrën time. Më dëgjonte me vëmendje, mbante ndonjë shënim dhe kur unë mendova se ia kisha thënë të gjitha, i thashë se “mund të largohemi pasi edhe orari zyrtar po mbyllet…”.

-Dakord, tha Ismaili. Nga e ke rrugën për në shtëpi?, më pyeti.

–Ja këtej buzë Lanës, afër stadiumit “Dinamo”, i thashë.

–Po e paskemi rrugën bashkë, tha ai.

Kështu, bashkë me Ismailin vazhduam rrugën buzë Lanës duke biseduar për të njëjtat gjëra. Ai tepër i vëmendshëm herë-pas here kthente kokën dhe më miratonte. Unë nuk e dija se çfarë do shkruante konkretisht Ismaili për atë ngjarje. E shumta mendoja se do bënte një kronikë të asaj kohe. Nuk ma merrte mendja se do bënte një kryevepër si ‘Dimri i vetmisë së madhe” që lexohet me ëndje edhe sot e kësaj dite…

E ndërpres Myfitin dhe i them: Pra ju e vlerësoni veprën e Ismailit?

-Natyrisht, “Dimri…” është një vepër e madhe dhe shumë realiste. Të kuptohemi, romani është roman, është një vepër artistike që vetëm një gjeni si Ismaili mund ta bënte. Ai aty ka pasqyruar me mjeshtëri të lartë atmosferën, konfliktin dhe karakteret e atyre ngjarjeve madhore… Edhe portreti që i bën Enverit është shumë realist.

E ndërpres sërish dhe e pyes: Po për personazhin e përkthyesit Besnik Struga ç’mund të thoni? Në Moskë ishin të paktën 3 përkthyes. Cili është Besniku nga ju?

(Myfiti qesh). Asnjëri nga ne dhe të tre bashkë njëherësh. “Dimri…” sado vepër realiste që është, në fund të fundit është një vepër artistike. Dhe duhet marrë si e tillë. Jam i sigurt që romani i Ismailit do të jetojë më gjatë se të gjitha librat e shkruara për atë ngjarje të madhe. Besniku është një personazh i sajuar, ku përmblidhen tipare dhe karakteristika nga të gjithë përkthyesit. Më qartazi është thënë kjo në veprën e Ismailit “Katër përkthyesit”.

Pasi bën një pauzë, Myfiti më thotë duke qeshur:

Duke qenë i njohur fakti se unë isha përkthyesi kryesor i Enverit në mbledhjen e Moskës, pasi doli vepra e Kadaresë, më kanë kapur e më kanë pyetur shumë njerëz. Mbi të gjitha më lindi një “konflikt” me gruan. Pasi lexoi romanin e Ismailit, më tha: “Po si more Myfit nuk më ke thënë se ke qenë i fejuar me një vajzë tjetër para se të martoheshe me mua…”

Takimi me Mao Ce Dunin

Në gusht të vitit 1967, pikërisht në kulmin e Revolucionit Kulturor kinez, dy përkthyes shqiptarë ftohen papritur në një takim të fshehtë me kryetarin e Partisë Komuniste të Kinës, Mao Ce Dun, në një rajon të fshehtë të Kinës Jugore, pranë Shangait, ku ai jetonte larg zhurmës së Pekinit.

Në kohën e miqësisë sa të zjarrtë, aq dhe absurde midis Kinës dhe Shqipërisë në vitet 1960-70 të shekullit të kaluar, janë të shumtë shqiptarët që kanë vizituar Republikën popullore të Kinës, por të paktë janë ata që kanë mundur të takohen me Kryetarin e Kinës, Mao Ce Dun.

Një nga këta është dhe Myfit Mushi.

Ja si e tregonte Mufit Mushi kët takim të papritur dhe të paparashikuar me kreun e Kinës komuniste.

Vizitën e katërt në Kinë e kam kryer në vitin 1967, kur unë dhe kolegu im, Vangjel Moisiu, morëm nga aparati i KQ të Partisë detyrën të botojmë atje citatet nga veprat e Mao Ce Dunit… Kjo e fundit mendoj se ka shënuar kulmin e vizitave të mia në Kinë, pasi takuam udhëheqësin e shenjtë të kinezëve…

… Nuk ishte kollaj, për të mos thënë se ishte fat të takoje një udhëheqës si Mao Ce Duni, i adhuruar si perëndi nga rreth një miliard njerëz. Shumë të paktë ishin dhe vetë kinezët që arrinin të takonin duart me të.

Në fakt ne e kishim takuar Mao Ce Dunin edhe në ditën e 1 Majit të atij viti. Maoja do të dilte në tribunë. Mirëpo u vonua për gati një gjysmë ore. Të gjithë filluan të shqetësoheshin. Ndërkohë shikonim disa autoambulanca që lëviznin me shpejtësi dhe me sirena. Ç’po ndodh?, i pyetëm shokët kinezë. Po vjen Kryetari Mao, na thanë. Njerëzve kur e shikojnë u bie të fikët nga gëzimi. Ky ishte dhe shkaku i vonesës së tij në tribunë.

Ai erdhi me vonesë dhe ne dy përkthyesit shqiptarë kemi dhe një fotografi me Mao Ce dunin nga ajo ditë. Ishte më shumë një përshëndetje, një shtrëngim duarsh që menjëherë u fiksua nga fotografët dhe zuri vend në të gjitha gazetat kineze të nesërmen…

Kjo periudhë, pra gjysma e dytë e viteve 1960, ishte shumë e rëndësishme për Kinën komuniste dhe që njihej si kulmi i Revolucionit Kulturor. Gjatë kësaj kohe kam qenë dëshmitar i ngjarjeve të tilla që tronditën thellë gjithë Kinën, tërhoqën vëmendjen e opinionit ndërkombëtar, gjatë të cilave njëra palë e forcave politike, e cila kishte në anën e saj edhe forcat e armatosura, lau hesapet me palën tjetër dhe përforcoi pushtetin e vet në të gjitha fushat e jetës.

Dhe pikërisht, në kulmin e këtij revolucioni, në gusht të vitit 1967, unë dhe kolegu im i punës së përbashkët në Pekin, Vangjel Moisiu, krejtësisht papritur u ndodhëm në vilën sekrete të Maos.

Ne kishim shkuar në Shangai për të kaluar disa ditë pushimesh, pas një pune rraskapitëse, që shpesh vazhdonte edhe pas mesit të natës. Papritmas vjen nga Pekini Fani, përkthyesi i shqipes që punoi bashkë me ne, një djalë mjaft i shkathët, i cili pati mbaruar studimet në Universitetin shtetëror të Tiranës dhe që e njihte shqipen relativisht më mirë se të gjithë kinezët e tjerë që patën ndjekur studimet bashkë me të në Tiranë.

Në atë kohë ai punonte në Drejtorinë e Lidhjeve Ndërkombëtare të KQ të PK të Kinës. Një ditë, ndërsa ne ishim duke ngrënë drekë, Fani na tha se kishte ardhur urgjentisht nga Pekini me një aeroplan gjuajtës, me një mision tepër të rëndësishëm që kishte lidhje edhe me ne, por, ama, se çfarë misioni ishte ky, këtë do ta mësonim më vonë. Pasi hëngrëm drekë ai na tha se do të shkonim diku. “Atje do ta merrni vesh se për çfarë bëhet fjalë”, – na tha ai.

Makina la mbrapa qytetin e madh e të zhurmshëm të Shangait dhe pas pak iu shmang magjistralit kryesor. Pastaj u futëm në një zonë pyjore, një xhungël e vërtetë pyjore. Ishte një rrugë e braktisur, e paasfaltuar, në të cilën ne ecëm për mbi një orë…

Makina ndalet para një vile rrethuar me gjelbërim. Dikush del nga vila dhe na hap derën e makinës. Dalim nga vetura dhe ndjekim shoqëruesin. Në një sallon të thjeshtë qëndronte në këmbë Mao Ce Duni. Të habitur në kulm shtrënguam duart me të. Ai na ftoi të kalonim në një sallë tjetër që dukej si ambient pritjeje. Zumë vend në kolltukë, Maoja, unë, Vangjeli dhe Jao Ven Juani (figura më e re në shtabin e Revolucionit Kulturor) dhe Fani, përkthyesi ynë, i cili shumë vjet më vonë do të përfaqësonte vendin e tij në Shqipëri, në cilësinë e ambasadorit.

Ishte në stilin kinez të asaj kohe që të jepej ndonjë njoftim, ku të dëshmohej se kryetari Mao ishte shëndoshë e mirë, e në këtë mënyrë njëherësh përgënjeshtroheshin fjalët e shtypit botëror lidhur me të që shprehnin dyshimin se Maoja kishte vdekur.

Shoqëruesit kinezë na patën thënë në mirëbesim se qenë bërë shumë përpjekje për të vrarë Maon, prandaj dhe ishin marrë masa të forta për mbrojtjen e tij. Bile ishte zbuluar, sipas fjalëve të tyre, një atentat për ta vrarë në tribunën e Tien An Menit, me një raketë. Qysh nga paraqitja e Maos në festimet e 1 Majit, nuk mbaj mend të ishte bërë ndonjë njoftim zyrtar për të. Mendoj që pikërisht për këtë arsye u organizua edhe takimi ynë surprizë.

Në këtë takim, i cili ndodhi më 16 gusht 1967, në orën 6 pasdite, e që zgjati plot 90 minuta, gjë jo e zakonshme për Maon, udhëheqësi kinez na foli me hollësi për qëllimet dhe detyrat e Revolucionit Kulturor që po zhvillohej në Kinë, për ecurinë e tij, por edhe të metat që ishin vënë re dhe për perspektivat e tij. Ai foli edhe për qëndrimet e ndryshme të forcave që vepronin brenda kësaj lëvizjeje dhe pozicionet e personaliteteve të ndryshme politike.

Në vazhdim të bisedës, ne i shpjeguam që ishim dërguar në Pekin me porosi të Enver Hoxhës, për të botuar në gjuhën shqipe librin me citatet e Maos.

“Ç’ju duhen juve citatet e mia?” – pyeti për habinë tonë Mao Ce Duni.

“Ato kanë vlerë të madhe për vendin tonë”, – iu përgjigja unë.

“E ç’vlerë mund të kenë për popullin shqiptar citatet e mia, të cilat bazohen mbi jetën, praktikën dhe kushtet e Kinës? Për ju ato s’kanë asnjë vlerë”, – replikoi ai.

Mund të imagjinohet habia dhe situata e vështirë që krijoi një reagim i tillë i paparashikuar te ne. Për një çast menduam se po na hidhej poshtë, po na shkonte kot gjithë ajo punë disamujore dhe vendosa ta “mbroj” edhe një herë mendimin tim.

“Partia jonë u jep shumë rëndësi atyre, – shtova unë, – për to është interesuar personalisht shoku Enver. Madje mund t’ju them që fillimisht se tirazhi i tyre qe caktuar në 20 mijë kopje, por ditët e fundit, me sugjerimin tonë, Tirana kërkoi që ky tirazh të rritet deri në 100 mijë ekzemplarë dhe kjo për shkak të interesit që ato paraqesin edhe për Shqipërinë”.

“Po jua them haptas, – vijoi Maoja pas përgjigjes time, – unë kam dhënë porosi të prerë të mos botohen as në Kinë citate nga fjalimet e mia, por të botohen citate të zgjedhura nga veprat e Marksit, Engelsit dhe Leninit, mirëpo këta, – ja ku është shoku Jao Ven Juan, – këta nuk i kanë zbatuar porositë e mia”.

Ai i hodhi një vështrim qortues Jaos, i cili, i ndodhur ngushtë, nuk e hapi fare gojën.

Por pas kësaj Maoja bëri një pauzë të gjatë dhe tha: “Enver Hoxha duhet përmendur kurdoherë si marksist-leninist i madh”, – duke vijuar të fliste me respekt për të, për rolin e tij në drejtimin e vendit gjatë dhe pas Luftës.

Takimi interesant dhe i papritur me Mao Ce Dunin mbaroi. Vetë Maoja na përcolli deri te makina. Kjo përballje 90-minutëshe me të na la përshtypjet më të mira për këtë udhëheqës të njohur dhe personalitet të madh, që respektohej dhe adhurohej nga i gjithë populli i tij.

Më 22 gusht ne u nisëm për në Tiranë. Disa orë pas nisjes nga Pekini dëgjojmë të transmetohet nga qendra e zërit në avion një komunikatë. Shihnim vëmendjen e madhe të njerëzve që dëgjonin në heshtje, por s’po kuptonim asgjë. Do ta merrnim vesh përmbajtjen e komunikatës pak minuta më vonë, kur një stjuardesë hyri me një vandak gazetash “Zhenmin Zhibao”, të cilat filloi t’ua shpërndajë udhëtarëve.

Në mes të faqes së parë ishte vendosur një foto e madhe nga takimi i kryetarit Mao Ce Dun “me dy specialistë shqiptarë”. Sipas komunikatës, takimi, që kaloi “në një atmosferë të përzemërt”, ishte bërë ditën e djeshme, pra më 21 gusht, në Pekin. Në fakt, siç e shpjegova më lart, takimi ynë u zhvillua në Shangai më 16 gusht. Me sa duket edhe kjo qe e kuptueshme për situatën e asaj kohe në Kinë, ku ruajtja e sekretit në lidhje me vendndodhjen e Maos ishte një preokupim kryesor i qeverisë kineze.

Një grua kineze, e ulur pranë meje, duke parë foton në faqen e parë të gazetës, thirri me të madhe: “Nidi!” (“Ju”?, në gjuhën kineze.) “Te” (“Po”), – iu përgjigja unë. Në atë çast shumë të tjerë aty rrotull erdhën të më shikojnë plot kureshtje dhe të më prekin kush dorën, kush supet. A thua se ishim njerëz të një specieje tjetër.

19 shtator 2018