| Përkitazi me kolonizimin e Kosovës me elementin sllav dhe shpërnguljen e shqiptarëve jashtë vendlindjes së tyre, ekzistojnë dokumente të shumta arkivore, të cilat e dëshmojnë këtë. Këto dokumente sot ruhen në arkiva të ndryshme në Beograd, Tiranë, Londër, Prishtinë, Stamboll, Shkup, Vjenë, Romë etj.
Dokumentet me të rëndësishme padyshim ruhen ë Arkivn e Jugosllavisë, në Ministritë përkatëse në Beograd, sidomos në atë të reformës agrare dhe të Financave. Edhe në Arkivin e Kosovë në fondet e gjykatave të Qarkut dhe të rrethit ka dokumente që e ndriçojnë këte. Ndërsa fondin e refomrës agrare, kartotekën prej rreth 14.500 familjeve me mëse 70.000 banorë, fondin e Revizionit të reformës agrare 1945-1945 që ka funksionuar në Kosovë në kuadër të Këshillit Popullor Krahinor dhe disa pjesë të fondeve, pushtetis serb gjatë kohës së masave të dhunëshme në Arkivin e Kosovës 1990-1999, një pjesë e ka marrë dhe e ka dërguar në Beograd. Dihet qëllimi, humbja e gjurmëve të dëshmive faktike pronësoro-juridike dhe për qëllime të manipulimeve dhe përfitimeve të mëvonshme.
Mirëpo, gjatë hulumtimeve të mia shkencore për këtë qëllim kamë regjistruar në numër të konsideruar të këtyre dokumenteve, disa prej të cilave po i paraqesim në këtë raste vetëm disa që e ndriçojnë këtë formë gjenocidiale nga aspekti pronësoro-juridik që është çështja më e ndishme dhe ajo kyqe që do të bisedohet gjatë bisedave të komisioneve të ndryshme për statusin e Kosovës, repertacionin, dëmshpërblimet etj. Këto dokumente pasqyrojnë metodat, format, mënyrën, qëllimin, propagandën e tjerë, të përdorura nga pushteti për realizimin e kolonizimit dhe të shpërnguljes, rezistencën kundër kolonizimit dhe shpërgnuljes e pasojat e tyre.
Dokumentet arkivore dëshmojnë se menjëherë pas vitit 1912, dhe në një ndërprerje për shkak të Luftës së Parë Botërore në fund të vitit 1918 për shkak të dhunës filloi shpërngulja e madhe shqiptare dhe ardhja e vendosja e popullatës sllave në trevat shqiptare. Kështu me datën 12.01.1919, në shkresën nr. 13 Kompania I e Batalonit III të regjimentit jugosllav e njoftonte Komandantin e Batalionit III nga Plava për ardhjen e 30 shqiptarëve nga Dukagjini, të cilëve atje u janë djegur shtëpitë.[1] Lazër Mjeda,
Kryepeshkop i Shkupit, nga Prizreni më 29 gusht 1919 i shkruan Eminencës T. ztr. G. M. Kardinal Von Rossum, Prefekt i Kongregacionit të Shenjtë, De Propoganda Fide, Romë, në mes tjerash edhe këtë: “..... E ndërsa serbëve (qeveria) u jep armë e municion, muhamedanët dhe katolikët arbnor i torturojnë për t’u nxjerrë ato armë që nuk i kanë....”.[2]
Ministria e Ushtrisë dhe Marinës me datën 12.IX.1919 në Beograd e informon Ministrinë e reformës agrare për leje që komandat e qarqeve të regjimenteve mund t’u japin armë, sipas nevojës kolonëve në Dukagjin, Drenicë, Kosovë, rrethin e Dojranit dhe Maleshkut. Po ashtu mund t’u japin armë zjarri dhe municion edhe komandave të regjimenteve të qarqeve në kufijt e nevojave të vërteta, pushtetit policor dhe komunal për mbajtjen e rendit dhe kryerjen e shërbimit të rojës nëpër fshatra.[3] Drejtorati kryesor në Mal të Zi i Ministrisë së Reformës Agrare në Cetinë, me shkresë nr. 2547, datë 20.VII.1921 - raporton përkitazi me angazhimin e pushtetit ushtarak për kolonizimin e Pejës. Ministria e Ushtrisë dhe e Marinës urdhëron që Komandanti i Territorit të Armatës II t’i përcjellë kolonët nga Berani deri në Pejë, ndërsa Komandanti i Armatës III nga Peja në Drenicë dhe kërkon që kolonëve t’u jepen armë dhe municion.[4]
Përveç dhunës e terrorit bëhej edhe masakër ndaj popullatës shqiptare, me qëllim të realizimit të kolonizimit. Kryetari i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris, Mithat Frashëri më 29.IV 1921, i drejtohet Sekretarit të përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve, ku e njofton për ekceset serbe kundër shqiptarëve, të cilët kanë qenë subjekt i sundimit serb që nga vitit 1912, dhe se ato po vazhdojnë dhe po bëhen edhe më të shpeshta, kështu që elementi shqiptar është i rrezikuar nga shkatërrimi total. Shqiptarëve, të cilët i banojnë territoret e veta, po u plaçkiten pasuritë e tyre, po ndiqen me dhunë prej fshatrave të tyre dhe në vend të tyre po vendosen kolonët rusë. Vetëm gjatë tre muajve të fundit më se 2.000 shqiptarë janë mbytur pa kurrfarë arsye, duke mos përmendur shtëpitë e tyre të shkatërruara, pasuritë e tyre janë plaçkitur, kështu që ata kanë qenë të detyruar të ikin dhe të vendosen në Shqipëri. Mirëpo, Serbia ka proklamuar se familjet e atyre refugjatëve do të internohen dhe tërë pasuria e tyre do të konfiskohet.[5]
Më 10.V.1921. z. Aubrey Herbert, bënë pyetje në parlamentin britanik për masakrat serbe ndaj shqiptarëve: “Se a janë në dijeni se më 28 janar dy batalione serbe të komanduara nga një major vajtën në fshatrat e Llapit, afër Prishtinës Keçekollë, Prapashticë dhe Sharban, ku i dërguan banorët meshkuj të moshës prej 12 vjet afër një mali i masakruan me mitraloza, pastaj kaluan në fshatra dhe ua futën zjarrin shtëpive dhe i masakruan të gjitha gratë dhe fëmijët, duke i lënë vetëm 14 përjetues nga popullata prej 1.680 vetave në 320 shtëpi dhe a janë kërkuar informata nga qeveria jugosllave lidhur me këtë?”.[6] Disa banorë të fshatit Prapashticë, në ankesën e tyre në vitin 1922, shkruajnë për vrasjen e fshatarëve të tyre, nëpunësit e Ministrisë së Reformës agrare po ua masin tokat e tyre dhe po ua marrin.[7] Pastaj, në një artikull të gazetës “Pravda”, nr. 196, datë, 11.XII 1923, Sarajevë, shkruhet për vrasjen e tre malazezëve në fshatin Vërnicë, komuna e Qyqavicës nga ana e një kaçaku, të nesërmen kolonët malaziaz me armë në dorë i kanë sulmuar shqiptarët duarthatë, kanë rrahur kë kanë gjetur, pastaj kanë vrarë 15 dhe lënduar 3 shqiptarë. Pushteti ka qëndruar pasiv.
Lidhur me vrasjet dhe masakrat gazeta beogradase “Rad”, e datës 5 gusht 1925, shkruan:“Qe disa ditë shtëpitë shqiptare digjen në flakë. Është vështirë të dëgjosh britmën e fëmijëve dhe pleqve që keqtrajtohen dhe merren nëpërkëmbë me qëllim që të plaçkiten”.., “Në Arnautlluk jehojnë pushkët. Vise të tëra të banuara me shqiptarë vlojnë nga trazirat e ngjashme me ato në Irlandë... Serbia ka formuar... një provincë me qytetarë të rendit të dytë. Atje kallen fshatra të tëra, vriten shumë njerëz, mizoritë janë të pakufishme. Askush më në këtë vend nuk ka turp. Si kanibal i fundit, pushteti predikon shfarosjen e një popullsie për shkak të urrejtjes fetare dhe nacionale. Askush nuk pyet se kush i shtyri ata njerëz të arratisen. Askush nuk do të shohë se duhet ndaluar policët dhe nëpunësit tanë, që janë fajtorë për gjakun që atje po derdhet që nga “çlirimi”. Mirëpo po predikohen therje e gjakderdhje të reja. Fshatrat shqiptare ngjajnë në kaspahane të vërteta”... “Punisha deri më tash ishte më dorëmbarë, gratë dhe fëmijët shqiptarë i therrte me sukses. Ai dinte që t’i vriste me një plumb nga gjashtë. Derisa lodhej therte me thikë njerëz në Kosovë”.
Raporti i revistes “Vullneti” me titull “Qetësia e Kosovës” i vitit 1930, në të cilin, në mes tjerash theksohet, se po bëhet kolonizimi sistematik në këto treva me qëllim që të rritet përqindja e serbëve në 80% në të gjitha viset, e sidomos në ato kufitare. Kolonizohet eksklusivisht elementi serb në atë mënyrë që të krijohet penda në mes të shqiptarëve dhe shtetit.[8] Ndërsa, nga dosja “Pakica shqiptare” dhe “Kolonizimi” i Shtabit të Territorit të Armatës III, sek.gj.ob.r.1859/1938, në mes tjerash i shkruan Prefektit të Gjeneralshtabit Kryesor, i propozon masat, sipas tyre efikase, për zbatimin e kolonizimit dhe të shpërnguljes së shqiptarëve, siç ishin: që në viset kompakte shqiptare në Kosovë të vendosen së paku 50% të kolonëve serbë në mënyrë që të shthuret masa kompakte shqiptare, të formohen garnizone të reja ushtarake, sidomos nga zona kufitare, ndërsa elementi turk të shpërngulet vetëm sa të mund të zbatohet shpërngulja e shqiptarëve, të zbatohet kolonizimi, sidomos në zonë kufitare; dëbimi i të gjithë emigrantëve politikë; në viset e pastra shqiptare, të mos kërkohet që fëmijët të shkojnë në shkollë, d.m.th. të mos arsimohen, të mos mbahen, kurse të arsimimit fizik për të rinjë dhe mos të përgatiten të rinjtë para kohe për luftëtarë. Përveç kësaj, sidomos duhet të shpërngulet elementi fshatar në mënyrë që të fitohet toka e lirë për kolonizim.[9]
Qëllimi i qarqeve sunduese, sidomos atyre policore, ishte që në radhë të parë t’i detyrojë që të shpërngulen personat e fshatit me autoritet, të pasurit, paria e fshatit, sidomos poseduesit e tapisë, sepse pas tyre do të shkonin të tjerët. Ndërsa, në shkresën tjetër rez.gj.o.nr.3550/1938 që i shkruan Ministrit të ushtrisë dhe marinës thekson: Nevoja per krijimin e garnizoneve të reja në Rahovec, Suharekë, Podjevë, Vushtrri, Gjilan si mbështetje për shkatërrimin e masave kompakte shqiptare dhe sigurimin e kolonizimit në këto vise. Dihet se ekziston Konventa sipas së cilës një numër i madh i familjeve, të cilat nuk i takojnë popullatës serbe do të shpërngulen para së gjithash nga zona kufitare në largësi që kap 50 km. Pastaj, në mes tjerash paraqet edhe këtë: “Për pushtimin definitiv të këtyre viseve në aspektin nacional është e nevojshme, siç u tha nga paraqitja e mëparshme, kolonizimi sa më i afërt i elementit tonë të shëndoshë pranë shpërnguljes së shkallëshkallshme të popullatës shqiptare. Nëse ky kolonizim nuk zbatohet në kohë sa më të shkurtër dhe në mënyrë sa më racionale, ekziston rreziku, që ajo në një kohë të ardhshme për shkak të shtimit të madh vjetor të elementit shqiptar do të bëhet e pamundshme. Kolonizimi efikas në vendbanimet e pastra shqiptare mund të mbështetet vetëm në garnizonet e propozuara të formuara në Territorin e Divizionit të Kosovës”.[10]
Në këtë kohë menjëherë filloi edhe rrëmbimi i tokave dhe pasurive të ndryshme, sidomos nga të shpërngulurit. Në këtë drejtim ishin angazhuar edhe vetë qeveritarët serbë, si psh. Nikolla Pashiqi me disa borgjezë të tjerë si pop Miniqin, Jakov Çobriqin etj. i kishin rrëmbyer më se 300 ha tokë rreth Tyrbës së Sulltan Muratit, pasuritë e fshatrave Mazgit e Azizi (banorët e këtij të fundit me tepër se 100 shtëpi kishin qenë të detyruar të shpërngulën në Turqi në vitet 1912-1914).[11] Punisha Raçiqi kishte marrë tokë 3500 ha pyje në malet e Deçanit dhe 50 ha tokë pjelloe në fushën eShkupit. Tokë në Kosovë, përveç kolonëve fshatarë, merrnin edhe kategori të ndryshme të popullsisë, persona të cilët nuk e kishin profesion bujqësinë, si nëpunësit, xhandarët, tregtarët, oficerët, pensionistët etj. Siç shkruan gazeta “Socijalistiçka Zora”, Shkup, nr. 31, datë 16.V.1920 - dhënia e utrinave komunale edhe ashtu të pamjaftueshme për kullota si dhe marrja e tokës fshatarëve të varfër të dëshmuar me tapi, dhe dhënia e saj papunëtorëve, oficerëve, inxhinierëve, tregtarëve etj. Ndërsa, revista ”Policija” nr. 3-4 e vitit 1922, e boton fjalinim e V. Bojlozeviqit, prefekt i Rrethit të Graçanicës, ku ai paraqet se një numër i madh i të ashtuquajturëve kolonë banojnë në qytetza dhe jetojnë komod, kanë profesion tjetër, e jo bujqësinë, se në mesin e tyre ka nëpunës, shërbëtorë, zejtarë dhe tregtarë, dhe ata në atë mënyrë bëhen pronarë dhe “agë” të rinjë, tokën e tyre e japin me qesim që ta punojnë të tjerët. Kështu që, në vend se reforma agrare t’i zhdukë marrëdhëniet fuedale, ajo prapë po krijon, por vetëm me ndryshim që agallarët serbë po i zëvendësojnë ata “turq”. Edhe Nedelko Simonoviq, ish-deputet në një raport të vetin të datës 13.VII 1927 njoftonte për rezultatet negative për shkak të zbatimit të politikës nacionale nga plaçkitësit dhe vagabondët. Ai thotë, tokën e huaj e kanë marrë ardhacakët e pasur ose nëpunësit e pensionuar, në mënyrë jonormale dhe plotësisht joligjore, atë tokë e cila nuk ishte e përfshirë në goditje të agrarit. Tokën e marrë e kanë shitur, e pastaj përsëri kanë marrë tokë tjetër, ose ia kanë dhënë tjetërkujt ta punojnë, ndërsa ata nëpër kafene po e kritikojnë rregullimin e tanishëm shtetëror.[12] Shpesh si shpërblim në vend të honorarit, nëpunësve shtetërorë u jepej toka e kaçakëve. Një kolon në ankesën e vet drejtuar mbretit Aleksandër me datën 6.IX.1932, për shkak se ia kishin marrë tokën, sepse nuk ishte vendosur në të, thekson se ka pensionistë e nëpunës, që kanë marrë tokë nga shteti, të cilët jo vetëm që nuk po e punojnë, por edhe po e shesin. Edhe pasurinë e mëparshme në trevat e vendlindjes e kanë shitur. Kështu, p.sh. një kolone nga Peja me 10 janar 1927, në ankesën e saj në mes tjerash thekson se tërë pasurinë e prindërve, të cilën e ka pasur në rrethin e Kollashinit, e ka shitur për 60.000 din.[13] Stacioni i xhandarmërisë në Landovicë të Prizrenit me shkresën nr. 680, datë 7.VI.1936 e njofton Prefektin e Rrethit të Sharrit përkitazi më këtë: “....Kolonët, të cilët e kanë marrë tokën në kompleksin “Tupec”, janë marrë në mbrojtje nga ana e këtij stacioni sa është e mundur. Mirëpo, shumica e këtyre kolonëve ia kanë dhënë tokën shqiptarëve që edhe më tutje t’ua punojnë përgjysmë me marrëveshje të ndryshme, ndërsa disa sish gjenden nëpër Serbi dhe Mal të Zi, në shtëpitë e tyre, në vend se ata vetë ta punojnë tokën që e kanë marrë. Pastaj, ka raste të tilla që disa nuk ishin personalisht të pranishëm me rastin e dhënies së tokës, kështu që madje, nuk dinë as mezhdat e vërteta të parcelave të veta...”.[14]
Për zbatimin e të ashtuquajturës reformë agrare si maskë për zbatimin e kolonizimit, disa gazeta të kohës dhe dokumente dëshmojnë qëllimet dhe keqpërdorimet. Kështu gazeta “Pravda” nr. 70, Sarajevë më 10.VII 1920, në mes tjerash shkruan: “...Se tërë Mbretëria jonë është përplotë me prona të mëdha feudale dhe kapitaliste, e sidomos të domenit të madh shtetëror, por prapë tërë çështja kryesore agrare është bartur në Bosnje dhe në Serbi të Vjetër (Kosovë J.O.). Pse? Kroacia është plotë latifonde, Sllavonia gjithashtu, Banati, Baçka dhe Baranja poashtu, por prapë për këto krahina nxjerren dispozita dhe dekretligje të tjera, ndërsa Shumadia, e cila gjithashtu ka mjaft shumë latifonde kapitaliste e feudale, të cilat punohen me ndihmën e punëtorëve dhe meditësve, është shkëputur nga reforma agrare. Parulla, se toka do t’u takojë atyre, të cilët e punojnë, ka të bëjë vetëm në Bosnje dhe në Serbi të Vjetër (Kosovë J.O), Pse?...”. Gazeta “Vreme”, e datës 2.01.1923, përkitazi me çrregullimet e “myslimanëve” në të ashtuquajturën “Serbi Jugore” (Kosovë e Maqedoni J.O) thekson se ato nuk bëhen, kinse nga irredenta, por nga administrata e dobët, e cila i ka përfshirë të gjitha kategoritë e nëpunësve. Ndërsa, revista “Agrarni Pregled” nr. 1/1924, thekson se kolonizimi ka filluar para reformës agrare, e pastaj ka shkuar paralel me të, në vend që të vijë pas saj. Ajo zbatohet pa plan, pa kurrfarë kuptimi, pa institucione të organizuar dhe pa mjete. Administrata agrare është e paaftë, pa njohuri, në mungesë të intelegjencës. Me tokë po spekulohet, 40% të tokës nuk e kanë marrë bujqit, por spekulantë të ndryshëm, papunëtorët, parazitët. Gazeta “Pravda” nr. 27 e datës 29.01.1925, Beograd, e boton një depeshë të N. Petroviqit, ku thuhet se në të gjitha anët ka paligjëshmeri të ashpër dhe dhunë mbi qytetarë të mirë e të urtë. Organet policore duke filluar nga zhupani e deri të xhandarët, e kanë hedhur nën këmbë kushtetutën dhe Ligjin dhe ndaj të gjithë qytetarëve, të cilët nuk kanë dhënë shenja të dukshme se janë me pushtetin e tanishëm, po përdorin mjete të palejueshme.
Diktatura e 6 Janarit 1929 e bëri shtypjen edhe më të egër. Me rastin e vizitës që i bëri mbreti Gjilanit, fshatarëve shqiptarë të Pozheranit lidhur me padrejtësinë e qarqeve agrare, iu përgjigj me zemërim: "Shkoni në Turqi, nëse nuk jeni të kënaqur”! Naçellniku i rrethit të Zveçanit - Kujunxhiq, në vitin 1930 lavdërohet se gjatë shërbimit të tij janë shpërngulur në Azi, prej nga nuk do të kthehen më, më se 32.000 shqiptarë të rrezikshëm për shtetin, ndërsa tokën e vet ua kanë shitur me çmime shumë të ulëta kolonëve malazezë dhe vendësve, kurse 6.000 të tjerë kanë vajtur në Shqipëri.[15] Ministri i komunikacionit dr. Spaho kishte marrë shumë ankesa nga shqiptarët e Kosovës dhe Maqedonisë. Ai për këtë e njofton kryetarin e qeverisë M. Stojadinoviq, kështu në shkresën e datës 29.VII 1938 shkruan: “Puna e tanishme e pushtetit agrar në Serbinë Jugore është në kundërshtim me dispozitat ekzistuese ligjore dhe tërë rendit juridik. Kjo dhunë që po bëhet ndaj myslimanëve në Serbinë Jugore ka jehonë mjaft të pavolitshme edhe te ne në Bosnje. Bota po pyet, pse po bëhet kjo vetëm kundër shqiptarëve, dhe pse nuk po bëhet, p.sh. ndaj hungarezëve, të cilët janë në të njëjtën pozitë sikurse shqiptarët. Nuk ka shembull në botë që me reformën agrare t’u merret toka bujqëve”.[16]
Ekzistojnë dokumente të shumta për ankesat e fshatarëve shqiptarë lidhur me marrjen e tokës, pastaj të korrave verore nga ana e pushtetit dhe të kolonëve. Ata ankoheshin, por kujt, kishte raste kur edhe dënoheshin. P.sh. Me datën 19.IX.1934, një kolon nga Kushnini i Hasit e paditë Rexhë Sylën se ai e ka mbjellë dhe punuar tokën dhe nuk po e lejon ta punojë ai. Syla deklaron në polici se prona e tij ishte e madhe, ia kanë marrë 2/3 e tokës dhe u kanë dhënë kolonëve. I kanë lënë vetëm pak tokë. I është ankuar organeve më të larta, por nuk ka marrë përgjigje, dhe se i ka 14 anëtarë të familjes dhe do të mbetet pa bukë. Gjyqi i Rrethit të Prizrenit e shpall fajtor R. Sylën, e dënon atë me 300 din. dhe e detyron që ta kthej pronën kontestuese, siperfaqën prej 6,92 ha dhe shtëpinë.[17] Pastaj shumë dokumente dëshmojnë se shqiptarët tokën e vet që i është marrë, duke mos pasur tjetër detyrohen ta marrin dhe ta punojnë me qesim ose përgjysmë, si p.sh. Shaqir Xhemaili nga Pirana,[18] Nik Prenku nga Dedaj[19] e shumë të tjerë. Janë paraqitur raste gjatë kufizimit, ku janë marrë edhe frytet nga toka e kufizuar, kështu që ajo popullatë e varfër ka mbetur edhe pa mjete më elementare për jetesë. Marrja e tokës është dashur të bëhet në fund të vitit ekonomik, pas vjeljes së fryteve. Përkitazi me këtë shumë veta nuk kanë bërë ankesa për shkak se nuk kanë ditur dhe se ishin të varfër[20] dhe nuk kishin para për pagesë të shkruarjes së ankesave nga ana e avokatëve që përfitonin shumë dhe kishte raste që edhe ndërmjetësonin kinse në shitblerje, siç kishte ndodh rasti në fshatin Bujan të komunë së Lypjanit.
Në një ankesë të datës 27.VII 1938, flitet se, organet e pushtetit në forma të ndryshme merrnin pronat shqiptare pa kurrfarë kompensimi. Por, nëse e jepnin ate e bënin në sasi jo të mjaftueshme dhe në vendet jopjellore dhe që duhej çelur tokën. Pushteti agrar u bënte të pamundshme punonjësve nga një anë të gjejnë dokumente, me të cilat do të dëshmonin bazën e pronësisë së saj, ndërsa në anë tjetër po ai pushtet kërkonte që t’i paraqesin ato dokumente, nxjerrjen e të cilave ata e bënin të pamundshëm.[21]
Gazetat e kohës, dokumentet zyrtare etj., flasin se krahas kolonizimit të Kosovës me elementin nacional sllav, po zbatohet edhe shpërngulja e popullsisë shqiptare nga këto treva. Ato i paraqesin pikëpamjet e veta, duke propozuar njëkohesisht edhe masa përkatëse. Ministria e Punëve të Brendshme e Mbretësisë SKS me shkresën nr. 11079 e dat. 26.IV 1923 e njofton ministrin e drejtësisë për vërejtjen e lëvizjes së shqiptarëve dhe të turqve në pjesën jugore të vendit, për shkuarje në Turqi, e kryesisht në Thraki, që atje përherë të vendosen dhe të bëhen nënshtetas turq. Kërkon që t’i urdhërohet pushtetit lokal që të mundësojnë shpërnguljen, e njofton edhe për çështje të tjera dhe kërkon që të merren masa dhe të mundësohet shpërngulja e atyre, që “e dëshirojnë” atë.[22] Gazeta “Politika” e datës 6.VIII.1923 përkitazi me shpërnguljen shkruan, në mes të tjerash edhe “... se interesi ynë nacional, në përgjithësi, është serbizimi i Kosovës dhe i luginës së Vardarit dhe se çështja e shpërnguljes është më aktuale dhe me rëndësi se shumë çështje të tjera”.
Gazeta “Pravda” nr. 81 e vit. 1923, që dilte në Sarajevë, përkitazi me këtë thekson edhe këtë: “... kolonizimi ka pasur sukses në luginën e Llapit .... sot turqit po shpërngulën nga Llapi, që do të thotë se kolonizimi ka pasur sukses në atë trevë”. Ndërsa, gazeta me të njëjtin emër nr. 27 e vitit 1925 paraqet të dhënat se kolonizimi në masë të madhe po ndikon në nxjerrjen e pasaportave, se po shpërngulet Sanxhaku e Kosova, se toka po blihet mjaft lirë nga ata, të cilët po shkojnë, dhe se ka raste kur toka falet ose lihet krejtësisht nga të shpërngulurit, dhe thekson edhe këtë: “... se ky është akt i madh historik i kësaj shpërnguljeje” dhe propozon: “Më mirë të kemi krizën ekonomike, sesa atë politike treqindjveçare”. Dokumentet e kohës theksojnë se shpërngulja në Turqi po merr përmasa të mëdha dhe se fshatrat dhe qytezat po i humbin karakteristikat e vjetra, sidomos tregtia dhe zejtaria.
Shoqata Kulturore Shqiptare në Sofje “Dëshira”, në protestat e veta të shumta, sidomos në vitet 1923 e 1924 në mes tjerash lidhur me grabitjen e tokave dhe kolonizimin shkruan: “Pasuritë e patundshme të familjeve që janë deyruar ta braktisin vendin e tyre, janë grabitur nga familjet serbe dhe malazeze të vendosura nga autoritetet serbe, para debimit të pronarëve të ligjshëm shqiptarë. Kurrfarë e drejte nuk u është dhënë atyre që të mundë të dispononin me pasuritë e veta, qoftë direkt, qoftë nga fondet e pushtetit. Aq më tepër, pushteti serb ka konfiskuar të gjitha pasuritë e shqiptarëve, që gjenden përkohësisht për një arsye ose një tjetër, jashtë limiteve të territorit të vet”.[23]
Dokumentet e shumta arkivore dëshmojnë se pushteti, për të realizuar qëllimin e shpërnguljes dhe krijimit të tokës së lirë për vendosje të kolonëve, përdori edhe metoda të ndryshme të dhunës. Këtë më së miri e dëshmon artikulli i botuar në gazetën “Proleter” nr. 10, të datës 20 janar 1930, me titull “Smrt albancima - Zemlja belorukcima”- (“Vdekje shqiptarëve - Toka dorëbardhëve”). Në fillim të artikullit të shkruar nga fshatari i Pejës thuhet: “Në këtë trevë shumica e fshatarëve janë shqiptarë. Kjo është toka jonë që nga kohërat më të vjetra. Mbi ne deri më tani kanë sunduar pushtetmbajtës të ndryshëm, beglerë e pashallarë. Ne fshatarët kemi luftuar kundër tyre, prandaj edhe jemi mbajtur nën sundim. Një kohë, në Mesjetë, neve na kanë sunduar edhe feudalët serbë. Në vitin 1912 prapë serbët i kanë pushtuar këto toka dhe që nga ajo kohë i ndjekin shqiptarët, ua marrin tokën, i ngarkojnë me gjoba, ua djegin shtëpitë, i mundojnë gratë dhe fëmijët, ndërsa të rriturit i vrasin...”. Në të dëshomohet, në mes të tjerash, edhe mënyra e marrjes së tokës së punueshme nga komisionet agrare me ndihmën e xhandarëve, për vendosjen e kolonëve në shtëpitë e fshatarëve shqiptarë, të cilët ishin të detyruar që t’i mbanin me ushqim, t’ua punonin tokën, t’ua ndërtonin shtëpitë etj., siç thuhet në dokument: “Ne shqiptarët, pos tjerash duhet t’u ndërtojmë kolonëve edhe shtëpitë me të hollat tona, na duhet ta blejmë litarin me të cilin duhet të na varin ata. Gjatë kohës kur ne ndërtonim shtëpi, kolonët vendoseshin te ne, sepse duhej menjëherë të mbesin në fshat dhe menjëherë të fillojnë serbizimin e kësaj treve. Ata jetojnë në shtëpitë tona deri sa ne ua ndërtojmë shtëpitë e tyre ose deri sa mos t’i dëbojnë familjet tona shqiptare dhe për këtë asgjë nuk paguanin. Çdo shqiptar, të cilit i vinte ai “mysafir” i cili ia kishte marrë tokën, duhej që atë dhe familjen e tij ta ushqejë deri te korrja e re dhe duhej që me bagëtinë e vet t’i ndihmojë në punimin e tokës, atë tokë të njëjtë e cila shqiptarit i është grabitur. Me atë metodë të xhandarëve dhe të komisionit agrar bellorukas, kolonët në të vërtetë po bëhen bashibuzukë, ndërsa shqiptari rob i thjeshtë, i cili duhet vetëm të punojë, duke heshtur, ku përveç tatimit që duhej dhënë shtetit dhe komunës, duhet që gjysmën e bereqetit t’ia japë kolonit, nëse nuk ia merr në tërësi. Toka në librat tatimore është e regjistruar pronë e shqiptarit dhe ata duhet ta paguajnë tatimin edhe për atë tokë, e cila i është marrë...”. Këtu pastaj jepen fakte për burgosjet, vrasjet e mbajtësve të familjeve, montimin e proceseve të ndryshme, gjobitjeve, maltretimeve, vrasjeve etj. e tërë kjo i ka detyruar ato familje, të cilat i shpallnin si kaçake, të uritura e të zbathura të marrin rrugën e mërgimit, duke ua lënë tokën kolonëve ardhacakë. Sipas kësaj, terrenin për shpërnguljen e shqiptarëve e përgatisnin organizatat terroriste “Bella ruka” dhe “Narodna Odbrana”. Po ashtu kjo gazetë, më parë në numrin 6 të datës 1.XII.1929, thekson edhe këtë se në Kosovë po zbatohet kolonizimi më brutal. Po rrëmbehen prona të tëra të fshatarëve nëpërmjet proceseve tradhtare, po dëbohen shqiptarët dhe tokat shqiptare po kolonizohen me serbë të dëgjueshëm ndaj regjimit. Dhënia e tokës më të mirë bandave bellogardiste dhe vrangeliste. Ndarja e Kosovës në tri banovina është bërë me qëllim të serbizimit më të shpejt të këtyre viseve.
Në një dokument në formë broshure me titull: “Tërë Shqipëria e të gjithë shqiptarëve”, botuar në Romë më 1931, për të cilin njofton Gjeneralshtabi kryesor i Armatës në Beograd, theksohet se po bëhet shpronësimi i tokës në masë, sidomos rreth kufirit, ku jetojnë shqiptarët, në mënyrë që të lirohen trojet për fshatarë serbë dhe kolonë.
Zbatimi i këtij shpronësimi po bëhet në mënyrë barbare dhe me dhunë. Fshatarët serbë në mënyrë të thjeshtë dhe të padrejtë po e marrin tokën, e cila është rrëmbyer nga shqiptarët. Shqiptarët kanë rënë në mjerim, po shpërngulen në Amerikë ose në Mbretërinë e Shqipërisë. Për këtë, siç thuhet në dokument, Hasan Prishtina i drejtohet kryetarit të Shoqatës së Kombeve, ku e paditë regjimin e terrorit, sepse shqiptarët me forcë po dëbohen nga vatrat e tyre, ndërsa pronat e tyre po u jepen serbëve, malazezve dhe rusëve, të cilët po vendosen ne këto vise si kolonë.[24]
Në një afishe të Rinisë përparimtare të Kosovës dhe të Jugosllavisë, të marsit 1937, në mes tjerash thuhet: “Prej vitit 1918 shqiptarët në Jugosllavi u janë ekspozuar vrasjeve, djegieve së tërë fshatrave, dëbimit nga vendi; u grabiten shtëpitë, pasuria, kullotat dhe pyjet e fshati dhe ato fisnore. Shqiptarëve u ndalohet përdorimi i gjuhës amtare, u zhdukën doket e zakonet popullore. Pas të gjithave vijnë plaçkitjet e fejdexhinjve të bankave, si dhe plaçkitja në forma të tatimeve dhe kullukut. Zotërinjtë serbë, me qeverinë reaksionare Stojadinoviq - Koroshec - Spaho me të gjitha forcat punojnë në shkatërrimin e popullatës shqiptare, si bënin më parë qeveritë antipopullore, prandaj, në vend të lirive të premtuara kabineti i JRZ vazhdon terrorin dhe vrasjet masive të luftëtarëve popullorë. Në të gjitha plaçkitjet dhe goditjet me dhunë, shqiptarët bëjnë rezistencë heroike. Edhe pse gjithnjë të poshtëruar, të ndjekur me kundak dhe bajoneta, përsekutohen nga armiqtë përkatës, nga qeveria, ata me këmbngultësi vazhdojnë të rezistojnë.....”.[25] Ndërsa, në afishën e studentëve të Kosovës, të muajit qershor 1938, në mes tjerash thuhet: “Shqiptarë - Policët, xhandarët dhe spiunët janë bërë të pafrenueshëm në pronat dhe jetën tuaj, trefish ua marrin tatimin, ju plaçkisin, ju rrahin dhe ju vrasin. Për të gjitha këto krime askujt nga ata zullumqarë nuk u ka rënë asnjë fije floku nga koka, por, madje, për këtë marrin shpërblime dhe dekorata...”.[26] Në afishën tjetër të Rinisë shqiptare, të qershorit 1939, në mes tjerash shkruan: “..... Ju kanë marrë tokën të cilën me shekuj e keni punuar dhe me të cilën i keni ushqyer fëmijët tuaj. Politikisht të lënë anash, ekonomikisht të shterrur, në fushën kulturo-arsimore të lënë në terr dhe në padije, ju ishit ekspozuar terrorit të paparë. Kulminacionin e ndjekjeve shqiptarët e kanë përjetuar gjatë kohës trivjeçare të qeverisë antipopullore të JRZ të Millan Stojadinoviqit. Është shtuar marrja e tokës. Nën goditjen e njëfarë “agrari” është vënë toka në të cilën jeton fshatari shqiptar. Është hartuar Konventa me Republikën e Turqisë për shpërnguljen e dhunshme të shqiptarëve. Terror të paparë, keni përjetuar vitin e kaluar kur në çdo anë trumbetohej njëfarë “kryengritje” të shqiptarëve....”.[27]
Dëshmi të shumta ndriçojnë se toka u merrej në tërësi familjeve shqiptare bujqësore, e u jepej atyre, që nuk merren me bujqësi. P.sh në një raport të Konsullit të Përgjithshëm të Mbretërisë Shqiptare në Shkup, nr. 320.C.III, datë 8.VIII.1930 thuhet: është marrë toka e Sokol Hajdarit nga Janoshi i Gjakovës, i cili ka mbetur në rrugë me 30 anëtarë të familjes dhe i është dhënë sekretarit të Bashkësisë së Gjakovës, malazezit Jovo Joksiq. Është marrë toka nga disa fshatarë të fshatit Nec të Gjakovës dhe i është dhënë anëtarit të bashkësisë Boko Tomoviq dhe drejtorit të shkollës fillore në Gjakovë Vojiq Tomoviq. Këta tokën në fjalë, e përdorin si çiflig dhe të zotët e tokës - shqiptarët i përdorin si bujq. Marrja e tokës edhe të familjeve të tjera si në Cërmjan, Bec etj.[28] Në një analizë të K. Kërstiqit, shef i Zyrës së Mbretit, drejtuar Drejtoratit suprem të reformës agrare në Shkup me 23. janar 1932, në mes tjerash përkitazi me marrjen e tokës thotë: Ajo është bërë ashtu që shqiptaret autoktonë për shkak të mosinformimit se toka i është marrë, e ka mbjellë dhe ka përjetuar që koloni t’i thotë: Ndalu, kjo është e imja”. Ose e ka thirrë pushteti agrar dhe i ka thënë: “Dëgjo, ti, atë dhe atë arë e ke mbjellë në këtë vit, t’i për atë ke me paguar qiranë”. Ekziston tokë pjellore, ku koloni nuk ka ardhur; atë tokë pushteti agrar e ka dhënë me qira dhe e kanë marrë atë; ka edhe tokë të pambjellë as nga shqiptarët e as nga kolonët, të cilët nuk kanë ardhur, kështu ajo ka mbetur djerrinë, e papunuar. Rastet në komunën e Vogovës dhe të Ponoshecit, ku vendësit e tërë fshatrave kanë mbetur pa asnjë hektar tokë. Rasti i Abdyl Tahirit nga Vogova, i cili ka 79 anëtarë të familjes dhe ka mbetur pa kurrfarë prone për jetesë. Ka raste, që vetë kolonët kanë treguar, që të gjitha familjet rreth shtëpisë i është marrë toka, kështu që tani për të hyrë në shtëpi duhej të kalonte nëpër pronën e kolonit.[29] Në një raport nr. 57, datë 25.VII 1940, në mes tjerash thuhet se - shqiptarët nuk do të ankoheshin nëse u lehej 40 ari për anëtarë të familjes, por që ajo tokë të jetë e punueshme, e jo rrah dhe pyll.[30]
Kolonët serbë, që merrnin tokën ishin të liruar nga tatimi. Ndërsa, shqiptarët ishin të detyruar që të paguajnë taksat për 5 vjet për tokat shqiptare të marrë para 3-4 viteve. Duke mos pasur të holla për t’i bërë ballë pagesave, autoritet jugosllave i nxirrnin rrobat në mënyrë arbitrare e të çuditshme në ankand, i shisnin me çmime të lira si edhe teshat e nuseve.[31] Në një referat të një deputetit T. Diniq, të marsit 1938 - në mes tjerash shkruan: Ngarkimi me tatim në mënyrë jo të drejtë. Pagesa e tatimit edhe për tokën, të cilën shteti e ka marrë. Dhënia me qesim e tokës për të cilën paguajnë tatimin. Shkatërrimi sistematik i bujqve, nga shtëpiaku krijohen persona pa strehë dhe proletarë. Shkatërrimi i amvisnive shtëpiake. Pasojë e një pune të tillë është që bujku po ik nga toka, shtëpiaku po shndërrohet në proletar dhe punëtorë të vrazhdë të papunë.[32]
Me qëllim që në vitin 1934 të nxitet shpërngulja dhe të intensifikohet edhe më tutje kolonizimi, Ministria e Bujqësisë e Mbretërisë Jugosllave, nëpërmjet bankës hipotekare kishte lidhur kontratën në shumë prej 15.000.000 din. me qëllim të blerjes së tokave private në Kosovë. Kjo ministri kërkon që të organizohet shërbimi te drejtoratet e Banovinës për dhënien e pasaportave pa pagesë për ata të cilët e shesin tokën dhe shpërngulen jashtë shtetit, ndërsa Ministria e Ushtrisë dhe e Marinës që t’i lëshojë para kohe të gjithë ushtarët e familjeve, të cilat shpërngulen jashtë shtetit.[33]
Duke parë se kolonizimi me elementin sllav dhe shpërngulja e shqiptarëve nuk po jep rezultatet e duhura, sipas dëshirës dhe mendimeve të qarqeve borgjeze sunduese, në këtë drejtim të gjitha ministritë shtetërore dhe organet tjera, u angazhuan edhe më tepër. Në këtë drejtim u angazhua edhe Klubi Kulturor serb, i cili bëri plane dhe hartoi elaborate se si të zbatohet me sukses kolonizimi dhe serbizimi i Kosovës dhe shpërngulja e shqiptarëve në Turqi e në Shqipëri. Po i paraqesim disa nga ato:
Në elaboratin voluminoz të Vasa Çubrilloviqit, me titull “Shpërngulja e Shqiptarëve” i 7 marsit 1937, veçojmë: “Shqiptarët nuk është e mundur t’i thyesh vetëm me kolonizim gradual; ky është i vetmi popull që arriti në këto një mijë vjet të fundit... të mbijetojë drejt bërthamës së shteti tonë... pse nuk patëm sukses nga viti 1912, ky është faj yni mbasi pushtetin nuk e shfrytëzuam si duhet. Mënyra e vetme dhe mjeti i vetëm, është dhuna brutale e një shteti të organizuar, në ç‘drejtim ne prore ishim përpara tyre”. “Përpos njerëzve të besueshëm këtë konflikt duhet përgatitur mirë; konflikti duhet të masivizohet, që të jetë më lehtë të shpjegohet se shqiptarët kanë ngritur krye, ndërsa gjithë gjendjen duhet paraqitur si një konflikt vëllazërie a fisi dhe sipas rastit t’i jepet edhe dimensioni ekonomik. Në shkallë të fundit, mund të shkaktohet edhe kryengritje lokale, të cilat do të shuheshin me gjak dhe me mjete efikase, por jo gjithaq me ushtri, sa me kolonistë, fise malazeze dhe çetnikë. Mbetet edhe një mjet, të cilin Serbia në mënyrë shumë praktike e kishte përdorur pas vitit 1878: djegia e fshehtë e fshatrave shqiptare dhe të lagjeve të qyteteve...”. “Deri në fund të shfrytëzohen ligjet për t’ua bërë shqiptarëve jetën sa më të hidhur: gjobat, arrestimet, zbatimit i pakufishëm i gjithë ndjekjeve policore, dënimi i kontrabandës, i prerjes së pyjeve, ndjekja për lëshimin e qenëve, detyrimi me angari dhe të gjitha mjetet tjera, që mund t’i ketë në dorë një polici..”. “Me rastin e krijimit të psikozës për shpërngulje, duhet bërë gjithë ç‘është e mundshme të largohen fshatra të tëra, ose së paku familje të tëra. Duhet përdorur të gjitha mjetet për të penguar mbetjen e një pjese të familjes këtu...”. “Me rastin e krijimit të kolonive të reja, sa herë që i kërkon nevoja, duhet përdorur forca ushtarake...”. “.... duke ditur çfarë dëshirohet dhe duke mos kursyer as para as gjak, shteti ynë do të mund të bëjë që Kosova dhe Rrafshi i Dukagjinit të shndërrohen në Toplicë të re”.[34]
Lideri tjetër, Gjoka Perina në ligjëratën e vet me 16.VI.1937 - Propozon, që pasi kolonizimi i elementit serb nuk po mund të arrijë të jetë në shumicë në Vojvodinë dhe në Serbinë Jugore, të bëhet këmbimi i popullsisë në krahinat përkatëse, sepse “elementi i huaj do të zvogëlohet, ndërsa yni do të rritet”.[35] Në referatin e Drejtoratit Suprem të Lidhjes së Bashkësive Agrare në Shkup me titull “Për nevojën e zbatimit intensiv të kolonizimit të lirë në Serbinë Jugore”, shkruan, se: Përparësitë e kolonizimit të lirë ndaj kolonizimit shtetëror dhe zyrtar janë: vazhdimi i kontinuitetit në zbatimin e kolonizimit; mundësimi i kolonizimit në vendet, ku nuk ka tokë të lirë shtetërore, e sidomos në kufirin shqiptar; moskrijimi i pakënaqësisë ndër vendësit, krishterët dhe myslimanët; blerja dhe oferta gati eksklusivisht nga myslimanët; kolonizimi në tokat e punuara, të cilat menjëherë mund të punohen dhe të shfrytëzohen; vendosja menjëherë pas blerjes, pasi që ekzistojnë ndërtesat, ofrimi i stabilitetit, dëshirës dhe sigurimit të kolonëve; vendosja e lehtë e personave të shkolluar në disa koloni; zgjedhja e vendit për kolonizim etj. Sigurimi i mjeteve të nevojshme për zbatimin e këtij kolonizimi. Ky kolonizim do të shkaktonte shpërnguljen e popullatës myslimane pa pasoja dhe pa jehonë, meqenëse kjo llogaritet si iniciativë private. Ai propozon, se në aspektin e kolonizimit në Serbinë Jugore duhet punuar mjaft. Këtë e kërkojnë në mënyrë imperative interesat ekonomike e nacionale dhe se për këtë aksion nuk duhet të ankohen mjetet, sepse ato triherë ia kthen popullit dhe shtetit.[36] Orestije Kërstiq në ligjëratën e vet me 4 prill 1938, në mes tjerash shkruan: “Lufta për tokë në Serbinë Jugore - është luftë nacionale - ekonomike, e jo thjesht këmbim me të mira. Konflikti i dy elementeve nacionale “ne dhe shqiptarët”. Pushtimi i maleve nga shqiptarët si fise të ilirëve të vjetër”. Propozon vazhdimin e kolonizimit dhe ndihma kolonëve, vendosjen e familjeve të nacionalitetit serbë në fshatrat e pastra shqiptare.[37] Në referatin tjetër të Klubit kulturor serb të datës 16 maj 1938, thuhet: Ndërmarrja e masave që elementi shqiptar të bëhet i parrezikshëm, të shpërngulet në Shqipëri ose në Turqi, ose blerja e pronave të tyre dhe dhënia “elementit tonë nacional” dhe kështu të detyrohen të shpërngulen. Pastaj thuhet: “nëse çështja shqiptare te ne nuk zgjidhet në mënyrë diplomatike, d.m.th. me shpërngulje, ajo do të zgjidhet me kolonizimin e mëtejshëm, atëherë duhet ditur, që për atë duhet kolonizuar një numër të madh të popullatës sonë, që të arrihet superioteti i madh ndaj shqiptarëve”.[38]
Në konferencën ndërministrore përkitazi me shpërnguljen e popullatës me prejardhje josllave nga e ashtuquajtura Serbi Jugore, të mbajtur me datën 1 tetor 1935, në Beograd në Ministrinë e Punëve të Jashtme u diskutua edhe për angazhimin rreth shpërnguljes së shqiptarëve, lidhjes së një marrëveshjeje me Turqinë etj. Në këtë Konferencë u nxorën këto konkluzione:[39]
1. Shpërngulja duhet të rregullohet sa më parë me konventë speciale me Turqinë dhe Shqipërinë;
2. Nëse me Shqipërinë nuk mund të lidhet marrëveshja dhe shtetasit tanë nuk dëshirojnë të shpërngulen në Turqi duhet bërë këtë:
- a. shpërnguljen graduale të popullatës me prejardhje shqiptare e turke nga zona kufitare në brendësi dhe të kolonizohet ai vend me popullatë të nacionalitetit jugosllav;
- b. këmbimi i popullsisë me Shqipërinë.
3. T’i bëhen lehtësime popullsisë, e cila shpërngulet, si transporti, dhënia e pasaportave pa pagesë, lirimi nga taksat, rekrutimi;
4. Të pamundësohet edhe të pengohet propaganda kundër shpërnguljes;
5. Zbatimi i rreptë i të gjitha dispozitave mbi kolonizimin e viseve jugore, dhe
6. Nacionalizimi i emrave gjeografikë.
Përveç këtyre dhe shumë formave të tjera, përkitazi me shpërnguljen e shqiptarëve ndërmjet Mbretërisë së Jugosllavisë dhe Republikës së Turqisë në vitin 1938 ishte lidhur konventa e njohur famëkeqe. Si organ ishte formuar Komiteti për Shpërngulje, në kuadrin e të cilit funksiononte Inspektorati Suprem për Shpërngulje me seli në Shkup, si dhe inspektoratet lëvizëse. Këta të fundit kishin për detyrë të caktonin terrenin për kolonizim me elementin sllav, përkatësisht t’u jepnin urdhra për shpërngulje të shqiptarëve. Qeveria jugosllave nuk dëshironte që shqiptarët të shpërngulen në Shqipëri, për shkak të rritjes së numrit të banorëve në Shqipëri dhe hyrjes në të të një elementi, i cili ishte i disponuar armiqësisht ndaj serbëve. Ajo dëshironte që shqiptarët të vendosën sa më larg vendlindjes, në shkretëtirat e Anadollit, duke mos pasur kështu kurrfarë kontakti me vendlindjen dhe duke mos mundur të kthehen kurrë më në atdheun e vet. Po ashtu, edhe qeverisë turke i konvenonte vendosja e shqiptarëve në kufi me kurdët rreth kufirit me Irakun dhe Iranin. Kjo ndikon që nxjerrja e vizave për pasaporta për në Turqi të bëhej për dy ditë, ndërsa ato për Shqipëri për dy muaj apo hiq.[40] Këtë e dëshomojnë dokumentet e shumta, të ruajtura në arkivat e ndryshme.
Në një dokument tjetër të Shtatmadhorisë Kryesore në Beograd, i vitit 1938, në mes të tjerash shkruan: “Po vërehet dekurajim i madh i shqiptarëve për shkak të marrjes së tokës dhe po frikësohen se edhe toka tjetër do t’u merret dhe do të shpërngulën në Turqi. Versioni për shpërngulje i ka goditur mjaft. Në Turqi nuk po shkojnë, sepse besojnë se vendi, i cili iu ka dhënë për vendosje është i sëmurë dhe se për shkak të klimës së papërshtatshme të gjithë po vdesin”.[41] Organet e pushtetit, përveç metodave të dhunës e terrorit, të marrjes së tokës popullatës shqiptare nëpërmjet reformës agrare dhe kolonizimit me element sllav, si formë për nxitjen e shpërnguljes, e përdori edhe propagandën dhe angazhoi edhe organizatat, shoqëritë nacional-shoveniste, agjencitë dhe agjentë të ndryshëm si dhe shumë persona vendës e kolonë, por kishte të përzierë edhe disa fanatikë të blerë me paratë e qeverive borgjeze. Tërë këta vepronin anembanë Kosovës dhe jasht saj. Në tërë këtë ishte i angazhuar edhe shërbimi informativ jugosllav. Të shpërngulurit më parë plaçkitëshin mirë nga aparati burokratik, avokatët e ndryshëm si dhe nga vetë agjencitë dhe agjentët. Lumi i të shpërngulurëve në këtë periudhë kryesisht shkonte në dy drejtime: nga Shkupi për në Selanik dhe më tutje në Turqi, kurse drejtimi tjetër drejt Sofjes.
Përkitazi me shpërnguljen e shqiptarëve, Legata Britanike në Durrës më 27.VI 1938 njofton: “se është duke u folur shumë prej vitit 1936-37 për një marrëveshje ndërmjet Turqisë dhe Jugosllavisë për shpërnguljen e madhe të shqiptarëve myslimanë prej Kosove në Turqi. Dështim i marrëveshjes së vitit 1936 për transferim të 50.000 shqiptarëve kosovarë në Shqipëri. Marrëveshja ndërmjet Turqisë e Jugosllavisë vështirë do të realizohet. Deklarimi i një diplomati turk se Ministria Shqiptare lejon shkuarjen në Turqi vetëm të turqve. Mundësia e shkuarjes në Shqipëri të një numri të vogël të kosovarëve. Konstatimi se numri i vërtetë i turqve këtu është shumë i vogël. Marrëveshja turko-jugosllave për shpërngulje të 250.000 - 300.000 personave madje sipas një shkrimi dhe të 480.000 vetash. Konstatimi se ky numër aq i madh për shpërngulje të kosovarëve nuk mund t’i takojë kombësisë turke, por ata duhet t’i takojnë asaj shqiptare. Deklarimi i Ekrem Libohovës se gjuhën turke siç e flasin edhe gjuhën shqipe, e flasin një numër i banorëve të qyteteve, se popullata nuk ka dëshirë të shpërngulet në Turqi, sepse, nëse shkojnë, atje do të bëjnë një jetë mizore”.[42]
Kundër shpërnguljes së popullatës shqiptare, në Kosovë e gjetiu vepronin disa shoqata nacionaliste, patriotë shqiptarë etj., të cilët propagandonin në popull që të mos shpërngulen, bënin rezistencë, kritikonin pushtetin dhe protestonin për shkak të terrorit, gjenocidit, shtypjes, dhunës, kolonizimit, zbatimit të padrejtë të reformës agrare etj. Në këtë drejtim prej patriotëve shqiptarë më së shumti është angazhuar dhe ka kontribuar Hasan Prishtina, i cili disa herë deri në vdekje i drejtohet me shkresa, ankesa, memorandume etj. Shoqatës së Kombeve në Gjenevë etj. përkitazi me kolonizimin dhe marrjen e tokave shqiptare nga serbët, malazezët dhe emigrantët rusë, duke i dëbuar shqiptarët nga tokat e tyre. Në një letër nga Vjena të datës 10.II.1924 shkruan: se ata janë të terrorizuar me metodat më gjakatare dhe të rrezikuar në çdo pikëpamje nga pushteti me qëllim që ata të detyrohen të largohen nga atdheu, edhe pse janë banorët më të vjetër të Gadishullit Ballkanik.[43] Ai përveç kësaj, e ngrit zërin edhe kundër tatimeve të mëdha, dënimeve të shumta, ndalimit të shkollimit në gjuhë amtare, shtypjes, terrorit etj., duke theksuar se po bëhet shtypje në 1 milion shqiptarë, që jetojnë në Mbretërinë SKS që të shpërngulen në Turqi, në Shqipëri dhe në vende të tjera, ku jetojnë në mjerim. Në një dokument protestë nga Vjena më 15.III.1927 drejtuar Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve ser Erik Drummond, shkruan: “Afër një milion shqiptarë, që jetojnë në Kosovë e Maqedoni nuk kanë asnjë shkollë në gjuhën e tyre amtare. Po kështu, atyre u është ndaluar të hapin shkolla me mjetet e tyre private; Qeveria e Mbretërisë së Jugosllavisë përdorë të gjitha mënyrat e mundshme për t’i shfarosur shqiptarët e Kosovës dhe të Maqedonisë. Është fakt, është e njohur dhe e qartë që masakrat dhe zhdukja e fshatrave të tëra, vrasjet e shqiptarëve dhe plaçktija e shtëpive të tyre, janë bërë dhe po bëhen sipas urdhërave të agjentve dhe të autoriteteve më të larta; Si pasojë e konfiskimit pa zhdëmtim të pasurisë së bujqëve shqiptarë, e cila u është dhënë serbëve dhe malazezëve, shqiptarët janë shtrënguar të braktisin në masë vendin e tyre, truallin e të parëve të tyre. Shqiptarët myslimanë e katolikë duhet të paguajnë taksa 60% më të larta, masë kjo e marrë për t’i rrënuar ekonomikisht, e më këtë mënyrë, për t’i detyruar të emgirojnë.[44] Si pasojë e kësaj është se popullata serbe e qarkut të Gjakovës, e cila para 10 vjetësh, nuk kapte 1% të popullsisë, sot arrinë 20% të popullsisë, kurse 20% të popullsisë autoktone u larguan nga toka e saj.[45]
Ankesat dhe memorandumet e Hasan Prishtinës, pushteti jugosllav i ka përcjellë përherë, është munduar t’i mohojë të dhënat e vërteta, pra ka përdorur kontrapropagandën.
Bajram Curri dhe Hasan Prishtina, si përfaqësues të Komiteteve të Bashkuara Shqiptare të paçlirura me datën 26.IV.1924 i drejtohen Kryesisë së Këshillit të Lidhjes së Kombeve dhe e njoftojnë për protestat kundër regjimit të Shtetit SKS, për mosrespektimin e të drejtave të minoriteteve dhe mohimin e së drejtës së shqiptarëve për të jetuar. Lidhur me kolonizimin thuhet: “Çdo goditje për shkatërrimin e Shqipërisë pasohet nga një operacion vendosje kolonësh rusë, malazezë e serbë. Nga ana e tyre këta kolonë terrorizojnë sistematikisht fshatrat fqinje duke i detyruar banorët t’i braktisin vatrat dhe tokat e tyre, të cilat konfiskohen dhe kolonizohen menjëherë. Janë pikërisht një pjesë viktimash të kësaj manovre tragjike, që bredhin rreth vatrave të tyre që quhen kaçakë.... Kosova, vend kryekëput bujqësor... tani vuan nga mjerim i tmerrshëm, fshatarëve dhe qytetarëve bujq në përgjithësi u janë marrë tokat me pretekst të zbatimit të ligjit agrar... Ky regjim i hekurtë, i zjarrtë dhe i plaçkitjes përbën faktorin kryesor të emigrimit në masë të popullsisë shqiptare në Turqi, i cili po kryhet në kushte të tmerrshme, duke u kushtuar jeta qindra familjeve e duke dënuar pjesën tjetër në një mjerim të patregueshëm....”.[46]
Sekretarit gjeneral të Shoqatës të Kombeve në Gjenevë i dërgojnë peticione edhe atdhedashës të tjerë, por më i njohur prej tyre pa dyshim është ai i datës 5.V.1930, i dërguar nga tre priftërinjtë shqiptarë: dom Gjon Bisaku, dom Shtjefën Kurti nga Prizreni dhe dom Luigj Gashi nga Shkupi. Në peticionin e tyre, në mes të tjerash, thuhet se qëllimi i pushtetit është që me çdo kusht ta ndryshojë karakterin etnik të viseve, ku jetojnë shqiptarët, duke mos zgjedhur mjete për arritjen e qëllimit të shpërnguljes së tyre në Turqi, në Shqipëri dhe në vende të tjera, siç ishin përdorimi i mjeteve të dhunës, djegia e shtëpive dhe e fshatrave, vrasjet, plaçkitjet, maltretimet, dënimet etj. Vrasjet masive të shkaktuara për shkaqe më të vogla mbi njerëzit e pafajshëm, faj i vetëm i të cilëve ishte pse ishin shqiptarë. Therrja në Dumnicë (rrethi i Vushtrrisë) më 10 shkurt 1924 - masakri mbi 25 shqiptarë (prej tyre 10 gra, 8 fëmijë nën 8 vjeç, 7 burra mbi 50 vjeç) Pra, për këtë krim askush nuk është dënuar. Djegia e Rugovës. Në dokument përkitazi me dëbimin e shqiptarëve, kolonizimin e Kosovës me elementin sllavë thuhej: “Shpërngulja në Shqipëri nuk shikohet me sy të mirë. Qeveria jugosllave ka interes të plot, që të gjithë të ndjekurit dhe të plaçkiturit t’i shoh të vendosur sa më larg kufirit të vet. Për këtë shkak u shkaktohen njëmijë fatkeqësi atyre njerëzve, që dëshirojnë të shkojnë te të afërmit e tyre në Shqipëri”..... “Në fshatin prej nga shpërngulën shqiptarët dhe në pronat e tyre të konfiskuara dhe të ekspropriuara po sillen malazezët dhe sllavët nga Bosnja, Sremi e Banati. Ata po vendosën me qëllim të ndërrimit të pamjes etnografike të Krahinës. Shartime të ngjashme po bëhen pak a shumë çdokund dhe ky proces po vazhdon me forca të shtuara.. Ka ndodhur që banorët me prejardhje shqiptare, që janë larguar përkohësisht nga vatrat e tyre, kur janë kthyer i kanë gjetur në to sllavët”.... “Viktimat e të ashtuquajturës, reformës agrare janë të shumta. Popullsisë shqiptare po i shkaktohen vështirësi të mëdha. Për qytetarët, që kanë kryer shërbimin ushtarak, reforma parasheh që të mbajë nga 5 ha tokë të punuar për kokë. Familjet shqiptare, që e kanë ruajtur formën patriarkale, të përbëra prej 6-10 anëtarë, do të kishin të drejtë në 30-50 ha. Mirëpo sot nuk ka asnjë familje shqiptare në territorin e Jugosllavisë, që kanë pronë të këtillë. Shqiptarëve, madje u janë ekspropriuar edhe pronat prej një hektari.[47] Ata në peticion theksojnë se deri në këtë kohë kanë migruar më se 10.000 emigrantë të pafat në Shqipëri dhe 130.000 në Turqi, ndërsa Qeveria e Beogradit dhe e Angorës po bëjnë marrëveshje për dëbimin e 300.000 - 400.000 shqiptarëve nga Kosova, në tokat e të cilëve do të sillen malazezët dhe boshnjakët. Si mjet më efikas për t’i detyruar shqiptarët që të shpërngulen ishte shpronësimi i pronave të tyre pa kurrfarë kompensimi. Qeveria serbe është munduar që me makinacione e rrena të ndryshme t’i mohojë dëshmitë e pamohueshme të këtyre tre priftërinjve dhe të tjerëve.
Në Beograd disa herë kanë shkuar delegacione të ndryshme shqiptare nga Kosova - persona me autoritet, patriotë etj., ku kanë kërkuar intervenimin e qeverisë që të mos u merret toka shqiptarëve dhe që të mos shpërngulen shqiptarët. Por kujt t’i ankohej, kur vetë qeveria ishte organizatore dhe qëndronte pas tërë asaj. Edhe disa deputetë në parlamentin mbretëror, disa herë kishin kërkuar intervenimin e qeverisë, por kot. Kështu, p.sh. Mustafë Dauti, deputet popullor i rrethit të Anadrinit, në parashtresën e vet të datës 19.IX.1936, ankohet për marrjen e tokës pjellore fshatarëve shqiptarë dhe ndarjen e saj kolonëve. Thekson se atyre u lihet edhe më pak se 0,40 ha për anëtarë të familjes, edhe ajo tokë e dobët, pyll, e paçelur dhe tokë jopjellore.[48] Sherif Voca, duke diskutuar në parlament, në mes të tjerash, kishte thënë: “Shqiptarët nuk po kërkojnë rrugë të asfaltuara, hekurudha, lidhje ajrore, nuk kërkojnë punë - shërbim, nuk shkojnë të lypin, nuk presin prej askujt pension dhe as t’i jap kush toka të huaja, ose me përgjysmë, por duan t’i punojnë tokat e veta. Për shqiptarët çdo qiell tjetër është i huaj. Ata dëshirojnë dhe do të jetojnë në tokën e tyre. Ata dëshirojnë të jetojnë në liri, me dinjitet dhe të kënaqur”.[49]
Një delegacion prej rreth 50 shqiptarëve nga komuna e Shtimes dhe Kosinës para Shtabit të Armatës III në Shkup, ishin ankuar dhe kishin dekleruar: Se ankohen në pushtetin agrar, për shkak të marrjes së tokës në mënyrë joligjore, e cila nuk është beglere, por tokë e punueshme e varfanjakëve, pronë e trashëguar nga pararadhësit, se për të paguajnë tatimin dhe kanë tapitë turke. Toka nuk është utrinë, e as pronë e fshatit, por e individëve. Se kufizimi me dhunë është bërë gjatë ditës së Shën Mitrit të vitit 1939 nga ana e xhandarëve, pa praninë e pronarëve.[50]
Roli i veçantë i gruas shqiptare ishte shumë i ndjeshëm në kuadrin e luftës kundër kolonizimit serbomadh, meritë e veçantë kjo, të cilën detyrohet të njohë edhe njëri nga krerët “shkencor” ideatori Vaso Çubrilloviq, kur në vitin 1938 shkruante se “politikën tonë të kolonizimit e mundi pjelloria e grave shqiptare”.[51] Gruaja shqiptare ka bërë rezistencë edhe ndaj marrjes së tokës dhe të shtëpisë popullatës shqiptare nga të ashtuquajturat komisionet agrare dhe nga xhandarmëria. Këshu, p.sh. më 29 nëntor 1936, në fshatin Budrikë e Poshtme, xhandarmëria serbe vjen në fshat për ta marrë shtëpinë e familjes Musliu dhe t’ia dorëzojë kolonit Jovan Dishlakoviqit. Të gjithë anëtarët e familjes e kundërshtojnë këtë, por xhandarmëria i lidhë ata, ndërsa e bija e tyre Havushja, arrinë që të godas me dru nëpunësin policor të rrethit të Gjilanit Petar Kavadariqin.[52]
Ekzistojnë edhe shumë burime të tjera që dëshmojnë për marrjen e tokës, kolonizimin dhe detyrimin e popullatës nga presioni e dhuna të migrojnë nga atdheu, si p.sh. Elaborati i Ivo Andriqit, më 1 janar 1939. Ky akademik, zgjidhjen definitive të çështjes së Kosovës e sheh duke e ndarë Shqipërinë në dy pjesë: njërën pjesë duhej ta pushtonte Italia, kurse pjesën tjetër, sipas Andriqit, duhej ta pushtonte Jugosllavia.
|
