Kështjella e Krujës, Kështjella e Trojës dhe shija e qershisë

Përshëndetje, z.Kryeredaktor

Po ua dërgoj një shkrim mbi luftën në Kosovë dhe luftën dixhitale të tjetërsimit social, të para nga syri i një regjisoreje.

Luftërat gjithnjë janë të reja, kanë qasje ndryshe dhe shpërfaqen me pamje të larmishme. Edhe armiqtë kanë ndryshuar paraqitjet e tyre. E këta bashkëkohorët, në imazh, më shumë të duken njerëz të paqes se të luftës, më shumë human se gjakpirës. Jo vetëm në të kaluarën, por edhe në të sotmen: lufta dhe armiqtë janë si kameleonët, sa që sapo t’ia njohësh një surrat, e flakë atë si gjarpri lëkurën e tij dhe merr një pamje të re, të panjohur.

Këtë e kisha kuptuar gjatë kohës së studimeve në Fakultetin e Arteve, për pesë vjet e gjysmë, në dramaturgji dhe skenar filmi, kur lexoja tragjeditë e shumta të antikitetit. Nuk di përse, por nga ngjarjet me përmasa botërore në mendje më ishin ngulitur dy ngjarje famëmëdha: romani i Ismail Kadaresë mbi rrethimin e Krujës dhe filmi Troja. Përderisa kështjella e Krujës qëndroi e pamposhtur, kështjella e Ilionit ishte rrënuar e kurrë më nuk qe mëkëmbur.

Kjo kujtesë me siguri lidhej me fëmijërinë time, të kohës së luftës në Kosovë (1998-1999). Fundi i kësaj lufte erdhi në muajin më të bukur – në qershor. Që atëherë muaji qershor vjen me ndjenja të përziera. Hidhësia dhe ëmbëlsia të shkrira mes vete. Ato janë gjurmët e qershorit që kanë mbetur në mua nga fëmijëria e atyre viteve, të një vajze asokohe 11-12 vjeçe.

Nuk më besohet se po mbushen dy dekada, ndoshta sepse pak kemi bërë për të mbushur këto vite. Kujtimet e asaj kohe duket sikur janë ndalë, mbetur të varur dikur në kohën e ndalur. Në regjistrimet e saja të veçanta, që quhet histori.

Para se të vinin hordhitë vrastare nga Serbia, çdo herë qershorin e prisja me gëzim dhe ngazëllehesha kur pema i çelte sythat e aroma e tyre na e sillte harenë e pranverës në tërë fshatin e rrethuar nga pyjet. Gëzimi nuk kishte fund teksa skuqej ndonjëra qershi e ne fëmijët shtyheshim se kush do ta merrte e para e ta shijonte atë, gjë që do të na bënte të ndjeheshim të privilegjuar tërë ditën.

Nuk e di se përse qershitë e kanë këtë fuqi sa të sjellin një hare të papërshkrueshme. Duhet të ketë diçka. Ndoshta lidhet me ringjalljen, me aromën e bukur të jetës, pas një stine thuajse të vdekur. Diçka të jashtëzakonshme do të ketë pikasur regjisori iranian Abbas Kiarostami me filmin e tij “Shija e qershisë”, shije që ishte magjike për të rizgjuar dashurinë për jetën.

Qershori për shqiptarët është edhe muaji i çlirimit të Kosovës, kur pema e heroizmit, e sakrificës dhe e flijimeve çeli qershitë e lirisë.

Ende më shfaqen në ëndrra pamjet e para dy dekadave të shumë fëmijëve bashkëmoshatarë si unë, djem e vajza, gra, shtatzëna, pleq e plaka: që të gjithë ishim bërë anemik. Fytyrat tona ishin më të zbehta e më të pajeta, se sa ajo e kryeprotagonistit të filmit të regjisorit Kiarostami.

E pra, sa herë ofrohej qershori si në vitin 1998 ashtu edhe në vitin 1999, se çmugullonte në mua me një shpresë, që nuk di se prej nga më vinte, se gjithçka do të ringjallej, kur të çelnin sythat e qershive. Por sythave të pemëve, të luleve e edhe të shpresave u kishte rënë një mjegull tymi, dhe u vinte era barot e vdekje.

Ishin ditë e javë e muaj e vite të llahtarshme. Neve fëmijëve të shumtë në Kosovë nuk na buzëqeshi fati të ishim larg traumave nëpër perëndim, as në Shqipëri apo në Maqedoni. Ne ishim në Kosovë, ku shihnim e përjetonim apokalipsin nga flaka e zjarri, predhat e bombardimet e pushtuesve serbë.

Ishim të dërrmuar. Të ftohur nga çdo gjë. Dukeshim si kufoma të gjalla. Nuk bisedonim mes vete. Na kishin humbur fjalët. Tërë atë që kishim për ta thënë, e thoshim me anë të shikimeve. Mënyra se si, fjala vjen, na shihte nëna jonë, ose halla ose ndonjë i rritur tjetër e dinim qartë se ç’donte të na thoshte. E dinim kur na thoshin, “rrini qetë”. “Mos u ofroni te dritarja”! “Mos dilni në oborr”! “Mjaft më, mjaft hëngrët, kaq kishim”! “Ndaluni, mos qeshni se po na dëgjojnë katilët!”. Nëse ndodhte ndonjëra nga ne të harronim e të flisnim me zë, shikimet e të gjithëve drejtoheshin nga ne si shigjeta “Hesht! Mos fol! Vetëm rrini ashtu, as mos lëvizni, as mos nxirrni zë!”. Bëhuni si të vdekur! Thua se ndodheshim në Purgatorin e Dante Aligherit, në një varr të madhë, ku ne nuk ishim më, po vetëm hijet tona!

Ishim pajtuar me fatin se jeta jonë ishte bërë e pajetë. Na ishte bërë disi e natyrshme të dëgjonim vetëm bubullimat a predhave serbe që binin gjithandej. Zhurmët e tankeve e autoblindave serbe, krismat e mitralozave e rafalëve. Që shkrepeshin gjithandej duke kërkuar koka shqiptarësh, të rritur a fëmijë për ta ishte njëlloj. Krejt në fund na u bë e natyrshme edhe uria. Madje, na ishte bërë e natyrshme që të shihnin shtatzëna duke lindur nëpër male, thua se ishim kthyer në gjendjen e dikurshme natyrore të njeriut.

Shpesh e kisha përfytyruar një pamje si te drama Trojanete Euripidit: gratë e neve vajzave duke na marrë si plaçkë lufte forcat armike!

Një ditë, kur gjyshi, kishte kaluar nëpër shumë rreziqe, për të na sjellë ushqim, na tha: shpejt do të përfundojë dhe ju do të ktheheni. Këto fjalë qenë “shija e qershisë”, që më ngjallën dashurinë për jetën.

Si për inat, kur po afronte mbrëmja, forcat pushtuese serbe u qartën krejt. Më shumë se asnjëherë më parë gjuanin me armë e granatonin gjithkah. Toka dridhej e gjëmonte qielli. Qielli dukej krejt i përmbytur. Gratë pëshpëritnin “nata e kiametit”! Ajo ishte nata kur ishte arrit Marrëveshja e Kumanovës: 10 qershor 1999. Forcat pushtuese serbe kishin nënshkruar kapitullimin dhe të nesërmen, ato nisën të tërhiqeshin zvarrësi pitoni përbindësh, ndërkohë që UÇK-ja po zbriste nga malet dhe NATO-ja po hynte në Kosovë.

Të nesërmen erdhi na mori xhaxhai e u nisëm për në shtëpinë tonë. Rrugët dukeshin sikurse t’i kishin kafshuar dinosaurët, gjithkah shtëpi të djegura, të rrënuara, disa ende nxirrnin flakë, aty-këtu ndonjë i vrarë i pavarrosur, gjurmë predhash kudo, edhe lisat ishin goditur me plumba. Pamje trishtuese që mund të shihen te filmi në Trojën e djegur e të rrënuar. Por kishte një dallim: Troja jonë si Kështjella e Krujës e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, nuk kishte rënë; ne nuk ishim trojane që po na merrnin si plaçkë lufte, por po ktheheshim në shtëpinë tonë.

Në mendjen time prej fëmije, atë ditë teksa po ktheheshim në shtëpitë tona kishte marrë fund një herë e përgjithmonë lufta, kishte ardhur liria, ishte bërë çlirimi, qe shpallur pavarësia e Kosova qe bërë shtet. Kjo ndjenjë mu forcua edhe më shumë kur nisa studimet në kryeqytet, në Prishtinë – vendi ynë kishte dalë nga errësira e historisë.

Mirëpo nuk kishte marrë fund. Kudo shqiptarët në gjeografinë e atdheut ishin të trazuar, disi të pa rehatuar. Dukej sikur nga frika se për shkak të robërisë së gjatë kishim ngecur shumë pas e duhej të nxitonim, e në këtë furi – të tërën e bënim me rrëmujë. Në Shqipëri. Në Kosovë. Në trevat shqiptare në Maqedoni. Në Luginë të Preshevës. Në trevat shqiptare në Mal të Zi.

Duke i parë këto tensione, grindje, terminologji thuajse armiqësore, gjithnjë më kthehen imazhet e kohës së luftës. Nëse historia na kishte bërë të padrejtën përgjatë shekujve, tash ç’po bënim ne? Jemi duke bërë një luftë të gabuar. Lufta për pushtet nuk duhet konceptuar më si luftë, ajo duhet të kthehet në kulturë për zhvillim e përparim. Sepse, tashmë, në dyer po na troket një luftë tjetër, e re, e pavërejtshme, por reale.

Kjo është lufta e secilit për veten e vet. Për të mbetur, në thelb, qenie humane. Këtë cilësi gradualisht jemi duke e humbur. Po privohemi, disi, vetvetiu. Pahetueshëm. Këtë po na e bën teknologjia super e sofistikuar, si p.sh. telefonat inteligjentë. Secili nga ne sot jemi më të lidhur me këtë aparat se sa me njëri-tjetrin. Këtë e tregon përditshmëria: shih në çdo tryezë, dhomë ndeje, aheng, tubime, manifestime a ligjërata – secili komunikon më tepër me telefonin inteligjent se me të pranishmit, më shumë përcjell lajmet në portale se sa eventin ku ndodhet.

Kjo është një luftë tepër e rrezikshme. Armiku është jashtëzakonisht i shkathët dhe atraktiv. Këso armiku nuk ka pasur njerëzimi asnjëherë. Është një armik që fizikisht nuk ekziston, nuk ka komb, nuk ka ushtri, nuk ka mekanizma të dhunës. E megjithatë, është. Vepron. Dhe, ç’është më e keqja, ai me pëlqimin tonë na ka shkaktuar vartësi e po na tjetërson. Gjithnjë e më shumë po bëhemi qenie asociale, dhe po ndryshon thelbi ynë njerëzor.

Kjo është një sfidë sikur nuk ka qenë asnjëherë në histori. Një luftë, që duhet ta fitojmë. E pra, jemi duke e humbur. Ç’është më absurde, ende nuk jemi duke e njohur këtë armik, i cili do të na djegë, përflakë, tymosë, shkatërrojë e rrënojë më keq se Agamemnoni që bëri me Trojën.

Shoqëria në përgjithësi, e në këtë kuadër edhe shoqëria shqiptare kudo në atdhe, duhet të zgjohet, të përpiqet ta shpëtojë qenien e vet humane dhe sociale, duke frenuar të keqen e madhe që po na kanosë si qenie njerëzore.

A do të ketë kësaj here “shije të qershisë”?

Me respekt,

Fitore Rubovci

Autorja është dramaturge dhe regjisore teatri

Gazeta Dita 18 qershor 2018