Dua të di/Shpikjet/Çudit në bagëti e bujqësi
Çudit në bagëti e bujqësi
- Kur kanë korrur për herë të parë ?
- Arkeologët izraelitë kanë gjetur drapër nga gurri i zjarrit, vjetërsia e të cilit është llogarit të jetë diku rreth 13 000 vite. Shikimet e thikës së draprit nën mikroskop kanë lënë të konkudohet se drpi është përdorur me gjasë për të prerë drithëra të buta (të mbjellura nga dora e njerit). Nëse kjo është e saktë atëher del që baktia dhe bujqësia ka lindur shumë më parë se që është paramenduar. Gjurmimet e më parshme të shkencëtarëve kanë dhënë të dhëna për ara të drithërave në Siri të vjetra diçka 11 000 vite.
- Pse kau e jo kali ?
- Në arat e romës barrën kryesore e bartnin qejt ata përdoreshin për tërheqjen e qerreve dhe plugut. Kuajt ë anën tjetër nuk guxonin të bartnin barra më të rënda se 500 kilogam, pëndryshe ishte e ndaluar me ligj që të bartnin më tepër dhe nuk ishte e lejuar të viheshin në shërbim të tëreqjes së plugut. Ky vendim ishte marrur pasi që kuajt ishin paisur me një enë në qafë, dhe barra e rëndë do ta plaste kalin. Ena më e njohur është jaka, e cila plasohej në shpatullat e kalit dhe nuk e pengon frymëmarrjen, Mirëpo jaka në Evropë është bërë e njohur së pari në shekullin e IX-të (nga Azia ku edhe si duket është shpikur).
- Pse kali ishte më i mirë se kau për tu kultivuar ?
- Ushqimi i kalit kushton më tepër se i kaut, mirëpo katundarët e mesjetës kishin arsye të mira, më mirë të vihej një kal se një ka para plugut. Kuajt dhe kijet për nga forca ishin të barabart, mirëpo kali lëvizte 50 përqind më shpejt dhe mund të punonte dy orë më gjatë. Disa katundarë të mesjetës kanë matur sipërfaqen e lëvruar me ditë pune, sipas kalit. Një ditë pune kali ishte e barabart me dy ditë pune kau.
- Kush ishte i pari që konstruktoi makinën korrëse ?
- Në vitete e 30-ta të shekullit XIX, anerikani Krus Hall Mek Kormik shpiku një makin që tërhiqej nga kuajt dhe që kositke. Pas saj në rreth viteve 1850 shpiket makina e parë fshirëse e drihërave.
- Çka d.m.th me ndërru faren ?
- Kur vit për vit në një arë të mbillet i njëjta bimë, do të lodhet toka (humb mineralet e nevojshme për atë bimë) dhe do të jepë gjithjë e më pak e do të ketë insekte dëmtuese më shumë. Romakët e dinin këtë dhe vepronin në ritmin dy vjeçar, një vit e linin të pa mbjellur. Ndërsa në mesjetë fusha ndahej në tri ara dhe secila arë mbillej me farë të ndryshme vjet për vetë. Kështu vitin e parë mbillnin përshembull elb, të dytin thekësr të tretin nuk e lënin pushim.
- Kur ja ka nisë bujqësia industriale ?
- Gjatë shekullit XVII në mënyrë rapide u rritë numri i banorëve të Anglisë. Pasojë e saj ishte nevoja për ushqim, nevojë që në anën tjetër shtyri katundarët të zbatonin njohurit e reja në arat e sidomos në kultivin e kafshëve të tyre. Farmat e para për këtë qëllim u ukrijuan nga Jetro Tull, Robert Bakvelli e të tjerë që vijuan rrugë e tyre. Nërsa në amerikë blegëtori i pasjonuar Gjorgj Vashingtoni, ekspirementonte si të merrte mishin më të shijshëm nga Bufi se nga gjedhet.
- Pse u bë panxharsheqeri aq i vleshëm ?
- Deri në fillim të revulucionit të baktisë dhe bujqësisë, shumë kafshë duheshin tëherreshin në vjesht, Ato therreshi pasi që nuk kishin ushqim për të i mbajtur gjatë dimrit. Në fund të shekullit XVII, katunarët anglez në Norfolk futen në përdorim një sistem të quajtur "sistemi katërushqyes". Më këtë viti i pushimit t arës përdorej për të mbjellur panxharsheqe për të kaluar dimrin me ushqim për loptë dhe dhentë.
- A ndihmon muzika në zhvillimen e bimëve ?
- Një kopshtarë japonez ka thënë se : bimtë e tij zhvillohen më mirë kur ai ju lëshon Betovenin atyre. Ky mendim nuk është i ri. Edhe Çqrls Darvini i kishte rritr disa bimë me trompetë, për të parë se çfar ndikimi ka muzika në zhvillimin e tyre. Shkenca moderne ka vërtetuar se muzika ka ndikim në zhvillimi e bimëve, pra një kopshtë me muzikë nuk është budalleki.
- Kur ja kan nisë me Traktora të motorizuar ?
- Në fillim, në farma, motorët me benzin përdoreshin si statikë (për makina që fusnin diçka në lëvizje) Më vonë ata filluan të përdoren edhe mbi katër rrota. Traktori i parë në btë me motor benzin është futur në përdorim në ShBA më 1892.
- Si funksionon plugu me avull ?
- Për të vënë në lëvzjet makinat bujqësre, që në shekullin e XVIII është shfytëzuar fuqia e avullit. Mirëpo makinat me avull zakonisht ishin statike, edhe pse kishte Traktor me avull të cilët nga fuqia e vetë mund të lëviznin. Plugu me ajër lidhej në zinxhir të gjatë mbi arra dhe tërhiqej para dhe prapa; zinxhirët varreshin në makina avulli të stacionuara.
- Kur është përdour për herë të parë plehu kimik ?
- Gjatë gjitha kohërave, katundarët kanë shfrytëzuar plehun e kafshëve për të rritur apo kthyer begatin e dheut. Mirëpo plehu kimik filloj të shfrytëzohet nga shekulli i XIX. ËShtë eksperimentuar me gur kripe, me thartësira kripe natrium dhe me plehë zogjësh nga Peruja. Më 1842 britaniku Xhon Benet Laves gjeti si mund të fitohej plehu artificial dhe më këtë fillon edhe zhvillimi i industris së plehrave kimik.
- Pse therrat dhe barat kundër insekteve të dëmshme ?
- Bujqëtpërdorin dita ditës gjithjë e më shumë substanca kimike për të luftuar therrat dhe dëmtuesit e bimëve të tyre. Sot ne dimë se disa nga këto substanca e dëmtojnë jo vetëm tokën por edhe anmbientin në përgjithësi. DDT për shembull në vitet 1940-të është marr për pleh çudibërës dhe i maxhepste bujqët. Ishte një armë e fortë për luftimin e moskitos dhe insekteve tjera bartës të sëmundjeve. Mirëpo ky pleh paranohet edhe nga oka dhe nga zinxhiri i ushqimit dhe për këtë shkak përdorimi i tij është nën kontroll të rreptë.
- Pse ngjiten pesticidet në bimën përkatëse ?
- Përderisa një katundar hedhë pesticide në arën e mbjellur ato përhapeh edhe në pjesë të arave tjera. Mrëpo kur stëpikat para se të lënë kokën e stëpiksit, dejtohen me një plakë të elektrizuar, atëherë ato do të ngjiten në objektin e parë që hasin - gjethet e bimës - dhe nuk shpërdarhen në rrethinën e arës.
- Pse morrat e gjetheve frigohen nga blic radari ?
- Morrat e gjetheve mund të shkaktojnë dëme të mëdha në ara të patateve dhe drithërave. Çdo tre-kater vite paraqiten popullacione të mëdha të tyre. Me radar të ndieshëm und të gjurmohen popullacionet edhe më të vogla të tyre kështu që katundarët mund të paralajmërohen nga fushatat e tyre.