Dhimitër Frëngu për Skënderbeun

Moikom Zeqo

Dhimitër Frëngu është një nga Humanistët shqiptarë i cili ka shkruar për Gjergj Kastriot Skënderbeun dhe vepra e tij u bë e njohur në Europë. Ai nënshkruan “Dhimitrio (Dimitrio Demetrio)Franco”. Ai ka lindur më 1443 në vitin e kthimit të Skënderbeut dhe fillimit të rebelimit të tij të madh. Ai ëhtë bashkëkohës i Heroit. Kur vdiq Skënderbeu ai ishte 25 vjeç. Dhimitër Frëngu vdiq më 1525.

Sipas Dhimitër Shuteriqit, Marin Barleti ka qënë më i ri në moshë se Frëngu dhe ka vdekur përpara këtij, diçka më shumë se 50 vjeç, ndërsa Frëngu mbushu 82 vjeç.Dhimitër Frëngu largohet nga trojet Arbërore para shtatorit të 1478, kur Drishti ra në duart e Osmanëve. Ai ishte me origjinë nga Drishti. Frëngu u largua së bashku me njerëzit e fisit të tij dhe të tjerë që ishin të detyruar ta braktisnin atdheun dhe të strehoheshin në Itali. Në atë kohë ai ishte 35 vjeç. Dhimitër Frëngu u vendos Veneti. Ka qënë deri më 1513, famulltar në Briano, një fshat pranë qytetit Treviso.

Vëndin ia zuri i nipi Pal Pjetër Ëngjëlli, për shkak se Dhimitri u rëndua nga mosha. Pal Pjetër Ëngjëlli qe i biri i Pjetër Ëngjëllit (1443-1512), vëllai i kryepeshkopit të Durrësit Pal Ëngjëll (1417-1469), një nga bashkëpunëtorët më të afërt të Skënderbeut, autor i njërit prej dokumenteve të para të shqipes së shkruar “Formula e Pagëzimit” (1462). Pjetër Ëngjëlli ishte moshatar me Dhimitër Frëngun. Barleti e përmend si një nga luftëtarët e shquar të rrethit të Kastriotit. Dhimitër Frëngu e ka njohur nga afër Gjergj Kastriot Skënderbeun, në vitet 1466-1467 ka shoqëruar Skënderbeun në udhëtimin në Romë me cilësinë si “Spenditor”, ose “Trezorier”, pra arkëtari i Kastriotit.

Ndonëse në moshë shumë të re ai në vitet e fundit të Skënderbeut del se ishte një nga njerëzit më të besuar dhe merrej me çështjet financiare. Nuk dimë shumë të dhëna për studimet e Dhimitër Frëngut. Këto studime duhet të jenë bërë patjetër sepse ai përmendet si prift, pra duhet t’i ketë kaluar dhe respektuar të gjitha rregullat për t’u bërë prift. Është pikërisht Dhimitër Frëngu që na ka lënë një nga veprat më të njohura për jetën dhe bëmat e Skënderbeut. Vepra e Dhimitër Frëngut është shkruajtur fillimisht në latinisht.

Por u përkthye në italisht dhe botimi i parë gjeti dritën e publikimit në vitin 1539. Vepra mban titullin “Komentari i çështjeve të turqve dhe i zoti i Gjergj Skënderbeut, princ i Epirit. Me jetën e tij dhe fitoret e bërë prej tij me ndihmën e shumë të lartit Perëndi dhe me paçmueshme forca dhe virtyte të tij të denja për t’u kujtuar. Ndonëse libri nuk e ka vëndin e botimit, studiuesit mendojnë se ky vend ka qënë Venediku. Ky libër pati disa botime njëri pas tjetrit, edhe në Milano u botua dy herë. Në 1541 dhe 1545. Pra qe një libër i suksesshëm. U ribotua sërish në Venedik më 1564 me titullin e ndryshuar “Fakte të shkëlqyera të zotit Gjergj Skënderbeu”. Botuesi qe historian venedikas Francesko Sansovino.

Në 1584 vepra u botua sërish me një përkthim të ri që u bë nga origjinali latinisht nga Xhovani Maria Bonardo. Pati gjithashtu dhe pesë botime të tjera në Venedik me tituj të ndryshuar, por me të njëjtin tekst. Janë kështu gati shtatë botime në gjuhën italiane. Brenda viteve 1539-1654. Libri i Dhimitër Frëngut në vitin 1544 pati një botim të përkthyer në frengjisht dhe një tjetër në anglisht në 1562.”Komentari” i Dhimitër Frëngut u botua 14 vjet pas vdekjes së tij.

Dhimitër Shuteriqi mendon se përkthimi i parë në italisht që iu bë veprës së Dhimitër Frëngut, ose më saktë dorëshkrimit të tij në latinisht “në një mënyrë ose në një tjetër, ku më pak e ku më shumë nuk e respektoi origjinalin. Mbi të ka qënë vënë dorë dhe, nëse vepra ka disa autorë përkthyesi e saj i viteve 1539-1545 mund të merrej si njëri prej tyre. Franc Pali, me të drejtë arriti në përfundimin se ky përkthyes i “Komentarit” nuk ishte gjë tjetër veçse nipi i Dhimitër Frëngut, Pal Pjetri.Pal Pjetri e ka pasur origjinalin në latinisht në duar, por duhet thënë se ai e ka redaktuar dhe ka bërë ndryshime në përmbajtje. Vetë Dhimitër Frëngu duhet ta ketë shkruar dorëshkrimin para vitit 1512, kur vdiq Pjetër Ëngjëlli, pra në vitin kur thuhet se mund të ketë vdekur dhe Marin Barleti.

Pal Pjetri dëshmon se në të dhënat për Historinë e Skënderbeut bërë nga Dhimitër Frëngu kanë ndihmuar edhe disa njerëz që kanë qënë bashkëpunëtor të Heroit. Kur Sansovinoja ribotoi veprën e Dhimitër Frëngut në 1564 Pal Pjetri qe ende gjallë. Dihet se Sansovinoja ka qënë nipi i Ëngjëllorëve. Por Sansovinoja thotë se vepra është prej “një autori të pasigurtë”. Shuteriqi shton se “çështjen e autorësisë e sqaroi më 1584 Bonardoja, kur e ripërktheu veprën nga origjinali latin. Që Bernardoja ka patur mundësi të sigurojë origjinalin kjo shpjegohet me miqësinë, që edhe ky shkrimtar nga Venetija kishte me Ëngjëllorët. Përkthyesi ia kushton veprën po atij Jeronin Ëngjëllit, vëllai i Pal Pjetërit, të cilit ia kish kushtuar dhe Sansovinoja përmbledhjen e tij mbi “Historinë e turqve”.

Por edhe përkthyesi Bernardoja ia ka bashkëngjitur veprës së Dhimitër Frëngut një shtojcë për ngjarjet e viteve 1526-1529. Por njëkohësisht për shkencën është pak i njohur se dorëshkrimi në origjinalin latinisht i Dhimitër Frëngut ende nuk njihet në formën autentike, por është përdorur si material bazë në formën e subjekteve të përkthimit ndoshta dhe të kompilimit. Pra është e vështirë që të bësh një ndarje dhe një spastrim të asaj që ka shkruajtur Dhimitër Frëngu nga ato që kanë shkruajtur në përkthimet e tyre, që janë njëkohësisht dhe përkthime të ndryshme, autorë të tjerë.Megjithatë vepra “Komentari” i Dhimitër Frëngut ka vlerat e saj, krahas veprës së Marin Barletit. Në planin krahasimtar Frëngu dhe Barleti kanë narrativa dhe artikulime të ngjarjeve shumë të ngjashme.

Por ka dhe ndryshime midis tyre. Dhimitër Frëngu tregon se Skënderbeu ndejti peng 8 vjet tek Sulltani, kurse Barleti flet për moshën 9 vjeç. Sipas Frëngut Skënderbeu u bë sanxhakbej në moshën 19 vjeç, Barleti shënon moshën 18 vjeç. Frëngu thotë se Skënderbeu qe 25 vjeç kur në Adrianopojë ai mundi një tartar. Por edhe këto të dhëna duhet të ballafaqohen sepse nuk ka një vërtetësi absolute. Frëngu tregon vitin e kthimi të Skënderbeut në Shqipëri 1443, por shton se Kastrioti në atë kohë qe 33 vjeç dhe kjo e bën që Heroi duhet të ketë lindur më 1410. Edhe disa pasaktësi të tjera të lë të mendosh se megjithëse Dhimtër Frëngu e ka njohur nga afër Skënderbeun mundet që shumë të dhëna të jenë ndryshuar prej nipit të tij, të paraqitur në rolin e përkthyesit në italisht të origjinalit në latinisht.

Franc Pali mendon se vepra e Dhimitër Frëngu nuk është një burim autonom për historinë e Skënderbeut. Një tjetër studiues Spondani është shprehur se Dhimitër Frëngu ka përmbledhur Marin Barletin. Gjuha e versionisht në italisht të Pal Pjetrit sipas Shuteriqit “nuk është e punuar, por e një njeriu që nuk e njeh mjeshtërinë e të shkruarit në mënyrë të mjaftueshme. Nëse Frëngu shkroi në latinisht në një të tillë mënyrë, ai s’mund të quhet një shkrimtar vërtetë i zanatit. Ke versioni në italisht i Bonardos kemi një italishte prej njeriu të penës.

Mos stilizoi ai mjaft në përkthimin që bëri. Versionet italishte të veprës së Frëngut janë kaq të ndryshme prej njëri tjetrit edhe kur midis tyre nuk ndryshon gjë në përmbajtje, por vetëm në gjuhë dhe mbarështrim, se nuk mund të thuhet që Bonardoja s’bëri gjë tjetër veçse përmirësoi përkthimin e mëparshëm, siç mendon Franc Pali, por se kemi një përkthim të ri, që ka parasysh edhe të mëparëshmin”. Nga kjo del mendimi se Bonardoja duhet t’i ketë qëndruar më pranë edhe në përmbajtje dhe formë dorëshkrimit të Dhimitër Frëngut.

Dhimitër Frëngu sidoqoftë nuk duhet mohuar, që ka shkruar në latinisht për Skënderbeun, sepse kjo konfirmohet nga shumë dëshmitarë por tekstet në italisht nuk e përcjellin veprën e tij autentike. Sidoqoftë edhe Dhimitër Frëngu ka vendin e tij si një përfaqësues i humanizmit dhe për më tepër një nga shkruesit shqiptarë, bashkëkohës i Gjergj Kastriot Skënderbeut.

Ndërkohë nuk duhet harruar se suksesi i botimeve në versionin italisht e bën atë një autor stimulues për njohjen dhe popullaritetin e Skënderbeut. Dhimitër Frëngu thotë se Gjergji u dorëzua si peng, së bashku me vëllezërit e tij Reposhin, Stanishën dhe Konstandinën kur qe 8 vjeç, ndërsa në moshën 25 vjeç ai u bë sanxhakbej “duke i besuar komandën e 5000 kalorësve”. Ai dëshmon se Skënderbeu “kuptonte mirë gjuhët turke, arabe, greke dhe sllave”. Por nuk flet për faktin se Skënderbeu e dinte mirë dhe italishten, aq më tepër që Frëngu e ka shoqëruar Skënderbeun gjatë vizitave të tij në Romë.

Frëngu flet për Kuvendin e Lezhës më 1444 ku morën pjesë Aranit Komneni që më pas u bë vjehërri i Skënderbeut, Andrea Topia, Pal Dukagjinim Nikoll dhe Pjetër Spani, Lek Dukagjini, Lek Zaharia si dhe të dërguarit e Senatit të Venedikut. Jep edhe një fjalim apokrif të Skënderbeut në Kuvendin e Lezhës. Frëngu jep dhe një deklaratë të shkurtër të pjesëmarrësve në këtë kuvend, që githashtu duhet të jetë apokrife. Ai shënon “Gjergj Kastrioti, i quajtur gjithashtu edhe Skënderbe është emëruar me miratimin e të gjithëve Kryekomandant i Përgjithshëm, ndaj meriton të përmendet i pari.

Pas tij Aranit Komnina (Komneni) dhe më pas djemtë e Muzak Topisë të të quajturit prej shumëkujt Karliç që në gjuhën sllave ka kuptimin i lavdishëm, meqë pretendonin se qenë bijtë e Karlit, i cili vinte nga një shtëpi mbretërore e Francës.Vijnë pastaj të zotët e shtëpisë Dukagjini dhe fisnikët e shtëpisë së Spanit, zotërit Cernoviç dhe Dushman. Sa për Venecianët, ata nuk duhej të futeshin në këtë Lidhje nga që ishin të lidhur prej shtëpisë të Ëngjëllit që vinte prej shtëpisë Perandorake të Kostandinopojës. Por Frangu përmend edhe emrin e Princeshës fisnike Margarita e Monseratos, Dukesha e Montoas, e cila prej trashëgimisë që vinte nga dera atërore zotëronte prona toke në Drivast Tivar, Krujë dhe në Ulqin.

Dhimitër Frëngu i referohet Flinit dhe librit të tij të titulluar “De Homibuz Illustris” në kapitullin e III, që thotë se Tuilio Hospilio, mbret i III i Romës,kur pati rrafshuar qytetin Alba, që nuk ndodhej larg prej Romës, duke qenë më së shumti armik i saj, urdhëroi që albanët të vinin të jetonin në Romë. Një numër i madh arbanësh sipas opinionit dhe disa shqiptarëve të tjerë shkuan në Azi dhe jetuan midis popujve që zotëronin vendin, që shtrihej midis maleve, në Hiberi dhe në Kaukaz.

Atje albanët u shtuan dhe u shumuan në rrjedhën e kohës dhe vëndi i tyre mori emrin Albania Iberia, emër të cilën Flini e përmend në kapitullin e III të librit të vet të Historisë së Natyrës. Më pas disa nga albanët u larguan që andej dhe u vendosën në Epir dhe në Maqedoni, disa të tjerë në Liburnia, që asaj kohe thirrej Csemttia dhe akoma , disa të tjerë më poshtë Epirit dhe Maqedonisë. Më vonë të tjerë Albanë u vendosën në një pjesë të Dalmacisë dhe të Ilirisë. Ata u shtuan dhe u shumuan aq shumë sa të gjithë provincat në të cilat ata shtriheshin, formuan një hapësirë dhe një shtet që mori emrin Albania, sipas vetë emrit të atyre banorëve.

Por ka të tjerë, vazhdon Frëngu që thonë se albanët vijnë prej France, sepse kanë vënë re një miqësi të natyrshme midis fisnikëve të të dyja vendeve, sikurse përmendet psh. Miqësia e Princit të Durrësit me mbiemrin Topia, që vinte prej Karlit të Madh, apo ajo e disa princërve nga Meschino. Si shenjë e vullnetit të mirë statuja e Karlit të Madh prej guri të mrekullueshëm dhe të gdhendur me shumë mjeshtëri dhe art, qe vendosur në sheshin kryesor të qytetit të Krujës.

Shkrimtarë të tjerë thonë që albanët vijnë prej Grisson të Altasoglia-s, si shtëpia e Dukagjinit dhe ajo e Spaneshit, sikurse pohojnë dhe fisnikët e këtyre shtëpive. Natyrisht të gjitha këto opinione qarkullonin në shekullin e XV, por nuk janë të sakta dhe të vërteta . Por ato tregojnë nivelin e kureshtisë për origjinën e arbërorëve, të paktën në formën e një teorie të besueshme.

Siç ndodh në mesjetë për shkak të martesave me të huaj, shpesh në formën e aleancave politike dhe dinastike, qe normale që disa nga zotërit e kohës ta lidhnin origjinën e tyre me shtëpi princërore të huaja, duke marrë dhe huazuar dhe heraldikat e tyre.Interesant është që Dhimitër Frëngu e arsyeton ekspeditën e Skënderbeut në Itali, në ndihmë të mbretit Alfons, të jatit të Ferdinandit të Aragonës, me ardhjen e të dërguarve të Papës Piu i II-të por dhe të vetë Mbretit Ferdinand të cilët e vënë në dijeni se Duka Joan, i biri i Renatos mbret i Francës ka ardhur me një forcë të madhe burrash francezë kundër zotërimeve dhe mbretërisë së Ferdinandit. Me këtë rast janë revoltuar kundër mbretit Ferdinand princët e Larantit dhe të Bosanos, bashkë me një pjesë tjetër të madhe të fisnikëve të kësaj mbretërie. Duka Joan ka në vartësinë e tij Kontin Xhakomo Picininon, me tërë regjimentin e tij, kështu që ushtria kundërshtare ndaj Ferdinandit është bërë e madhe dhe e fortë.

Francezët kanë pushtuar tërë mbretërinë, me përjashtim të qytetit të Napolit, të Kapuas, Averses, Gaetas, Trojës dhe Barletës, ku mbreti Ferdinand gjëndet i rrethuar dhe në rrezik të madh për t’u kapur. Dhe kështu Skënderbeu ftohet që të vijë në Apulie për të kundërsulmuar kundërshtarët e Ferdinandit. Dihet që më pas Skënderbeu “me 500 kalorës të zgjedhur dhe me njërin prej kapedanëve kryesor të nipin, të quajtur Gjon Stres Balsha” kapërceu detin dhe shkoi në Itali që nga porti i Raguzës. Skënderbeu e takoi mbretin Ferdinand në Kështjellën e Barletas. Dhimitër Frëngu përmend se forcat e Skënderbeut dhe Ferdinandit marshuan edhe me forcat e Frederikut siç qe duka i Urbinit, zëdhënës i ushtrisë së Papës dhe Aleksandër Sforcës. Duka Joan me gjithë ushtritë e tij ndodhej në qytetin Nuçera 13 milje larg qytetit Troja. Skënberbeu, natën me gjithë ushtarët e vet kapi kuotën e lartë të kodrës që zotëronte fushën midis dy qyteteve. Dhimitër Frëngu thotë se beteja u bë në mëngjesin e ardhshëm dhe “qe nga më të tmerrshmet dhe zgjati gjer në mbrëmje”.

Ushtria e Dukës Joan por dhe e kontit Xhakomo Piçininos u shkatërruan dhe fitorja qe e sigurtë nga ana e mbretit Ferdinand. Pastaj Skënderbeu shkoi në qytetin e Tranit të cilin e çliroi dhe kështu Mbretërisë së Napolit iu kthyen të gjitha tokat dhe kështjellat e uzurpuara. Frëngu shton se Ferdinandi i dhuroi Skënderbeut disa kështjella të bukura Apuli si shpërblim. Pastaj Skënderbeu u kthye në vendin e tij. Përshkrimi i betejave të Skënderbeut me Ballaban Pashën Frëngu i përshkruan njëlloj si Marin Barleti. Barleti tregon se Ballaban Pasha i dërgoi Skënderbeut disa dhurata tepër të çmuara, kurse Skënderbeu i ktheu një përgjigje simbolike duke i dërguar një shat, një plug dhe një drapër. Një lloj mesazhi ky tiptografik. Edhe Frëngu e di këtë histori. Ai shton “Skënderbeu nuk ia pranoi aspak Ballabanit dhuratën, por nga ana tjetër i dërgoi dhurata simbolike, disa sende që i mori nga fshati ku Ballabani kishte lindur, siç qenë thasë me grurë kokërvogël me ngjyrë të verdhë, kuleçë, sende të lira, një lesë, plug, sopat dhe dybeg. Ballabani kuptoi menjëherë dhe shumë qartë domethënien e këtyre dhuratave dhe u ndje krejt i fyer.

Në këtë kohë Skënderbeu gjatë një lëvizje në sulm pati një aksident. Kali u rrëzua “dhe ai ra përtokë dhe u përplas me trungun e një peme. U copëtua, dhe u vra keq në krahun e djathtë të cilin tashmë nuk mund ta lëvizte. Ka gjasa që kjo ngjarje të ketë ndodhur me të vërtetë dhe Dhimitër Frëngu e ka ditur, sepse veç të tjerave nënvizon se “për gati tre muaj nuk mund të ngrinte krahun së paku për të hequr kapën dhe të përshëndetur ata që e brohorisnin.

Gjatë betejës ku Ballaban Pasha e kishte rrethuar Krujën, Frëngu përmend luftëtarin Gjergj Aleksandri që shkrepi një armë me barut që nga bedenat dhe e goditi Ballabanin poshtë mjekrës, afër fytit duke i shkaktuar një plagë për vdekje. Këtë fakt e përmend edhe Barleti. Frëngu është dëshmitar edhe i një takimi të krerëve të mbledhur nga Skënderbeu ku diskutohet për një sulm ndaj turqëve dhe Lekë Dukagjini tha fjalët e tij në shqip, “embë tha!”, që do të thoshte “mbi ta!”, në kuptimin “t’u biem!”. Frëngu flet se si Skënderbeu shfrytëzonte derdhjen e lumit Ishëm në det mesa duket një pikë të tij ku vinin anijet me një numër të madh të ngarkuara me grurë dhe ushqime që shkarkoheshin dhe kështu “brenda tre ditëve Skënderbeu furnizoi gjithë Krujën sa për 6 vjet”.. Gjithashtu Frëngu dëshmon se Skënderbeu “pati ndërtuar një qytet me emrin Currila (në Kepin e Rodonit, në brigjet e Adriatikut) por që nuk e kish përfunduar dhe as populluar krejtësisht”.

Vdekjen e Skënderbeut Frëngu e përshkruan shkurt, pa shumë hollësira. “Kishte shkuar në Lezhë për disa punë, që kishin të bënin me marrëdhëniet midis shtetit të tij dhe Senatit të Venedikut si dhe të merrte një qytet të ri të quajtur Marne të ndërtuar prej turqve. Mirëpo ra i sëmurë nga një ethe e fortë, që e detyroi të rrinte shtrirë për një kohë të gjatë”. Frëngu tregon se Skënderbeu në moshën 63 vjeç vdiq dhe u varros në Kishën Katedrale të Shën Nikollës në Lezhë.

Në ndonjë pasazh Frëngu jep dhe portretin fizik të Skënderbeut, për fuqinë e tij fizike. Frëngu flet edhe për llojet e shpatave që mbante dhe përdorte Heroi, midis të tjerave shënon “rastisi të vinte një mjeshtër fort i dëgjuar prej Italisë, i cili i bëri tri shpata që, jo vetëm mund të vlerësoheshin të mira, por dhe krejt të përsosura. Pikërisht njërën prej këtyre Skënderbeu ia dhuroi Turkut. Ato qenë shpata të tilla, që mund të prisnin çdo lloj metali pa u dëmtuar aspak tek tehu.

Edhe Frëngu e përshkruan si Barleti gati njëlloj momentin e çvarrosjes së eshtrave të Skënderbeut: “Pas Shkodrës turqit morën qytetin e Lezhës. Atje plot zell dhe ngulm kërkuan trupin e Skënderbeut të cilin, posa e gjetën, edhe pse i qenë frikësuar sa kohë qe gjallë, edhe e patën urryer së tepërmi emrin e tij, tashmë duke qënë i vdekur kishin nisur ta adhuronin, ashtu sikurse ne kemi zakon të adhurojmë Shënjtorët e Kanonizuar. I lumtur fort ndjehej ai që ia dilte të merrte ndonjë copë prej eshtrave të tij, të cilën, duke e vlerësuar, send fort të rrallë dhe të shenjtë, ta vishte me ar dhe flori dhe ta varte në qafë si relikë të një shenjtërimi të madh e të thoshte pastaj se ndjehej plot shpresë për fitoren. Nuk ka dyshim, që një gjest i tillë nuk qe veçse një supersticion pagan.

Paulo Giovio në veprën e tij “Jeta e njerëzve të shquar”, më 1577, boton edhe tingëllimë në përkthimin italisht të një poeti të quajtur Gabriele Faerno. Dhe ja poezia.

Gabriele Faerno për Skënderbeun

Dentro il sepolcro tuo Giorgio, si chiuse

La ruinade’ Turchi, e la difesa

D’Epiro; e l’ossa tua senza contesa,

In molti luoghi far sparse e diffuse.

Le membra, che dovean posar rinchiuse

E non sentir piu del nemico offesa;

Tal del tuo nome fu la gloria accesa,

Che in mille parti fur rotte e conduse:

Perche lasciando il mondo con la vita

Il corpo tuo, fu da’nemici tuoi

Divino, come per pigliar valore.

E la virtu, che a dar sepolcro invita

Agli altri, ate la tolse; ed ella poi

Coi medesimi ti die fama, ed onore.

Nga poeti Faerno, Venecia, 1584

Në përkthimin shqip, të përafërt, kjo tingëllimë tingëllon kështu :

MBI VARRIN E SKENDERBEUT

“Disfata e turqve, tmerri i otomanëve, Dhe mbrojtja e Epirit dergjen tek ky varr,Ku janë eshtrat e Gjergjit të Pathyeshëm.Tashmë trupi i copëtuar i Heroit humbi,Dhe eshtrat iu shpërndanë kudo,Kockat e thërrmuara enden anembanë,Pa gjetur prehje në ftohtësinë e Detit.Sapo mbylli ditët e tij dhe vdiq,Duke braktisur Mbretërinë e bukur të t’et,Që kish mbrojtur me nder gjithmonë,Turqit e egër pushtuan gjithë vendin. Ahere ja ç’varrosën trupin Heroit,Thyen mermerin dhe nxorën eshtrat. Secili këputi një ashkël të vogël kocke,Sikur të përmbante forcë dhe zjarr betejash,Që t’i jepte forcë dhe fuqi të mbinatyrshme. Ndaj, atë vlerë që iu jepte të tjerëveKy varr i lavdishëm koha ia mori atij,Dhe ia dha armikut si hajmali të shenjtë.”

Dihet që Humanisti italian Paulo Giovio ka shkruar në latinisht Lavde “lavde për Gjergj Kastriot Skënderbeun”. Në shkrimin e tij Honorifik ky autor thotë në mënyrë të epërme se “asnjë princ, ose perandor i krishterë nuk i përdori armët kundër turqve më me forcë dhe më me fat se Gjergj Kastrioti. Askush tjetër nuk doli fitimtar në beteja më shpesh se ai.

”Freri i barbarëve” u mbiquajt Skënderbeu”. Paulo Giovio shkruan shkurt historinë e Skënderbeut sipas arketipeve tashmë të njohur. Edhe ai e përsërit narrativën e pranuar se Gjergji u dorëzua si peng në oborrin e Sulltan Muratit, se u edukua sipas rregullave të fesë myslimane, se kur ishte akoma djalë i ri u emërua Sanxhakbej, dmth. Komandant i një Korpusi të rëndësishëm të Kalorësisë. Sulltan Murati e donte atë mbi të gjithë të tjerët, sepse kishte një paraqitje madhështore dhe tregonte shenja të qarta se do të bëhej në të ardhmen një luftëtar shumë i madh.

Ai kishte një shtat të lartë dhe zgjuarsi të jashtëzakonshme. Ai fitoi lavdi ushtarake dhe fitonte në ekspeditat ku e dërgonte Sulltan Murati. Për Paulo Giovion, kur vdes Gjoni babai i Skënderbeut pati një mërziti dhe protest të Skënderbeut, deri tek Sulltan Murati, sepse ushtria otomane i pushtoi viset e mbretërisë atërore. Murati e mori me të mira dhe i premtoi se do t’ia rikthente patjetër mbretërinë e prindit. Por Skënderbeu nuk u besoi këtyre premtimeve dinake.

Me zgjuarsi, me shkathtësi, me guxim ai shkoi në Atdhe, ku me dokumenta fallse e pushtoi kryeqytetin e principatës së të jatit, Krujën, dhe u njoh nga populli si bir legjitim i sundimtarit të tyre. Kur ai u përball me ushtritë turke të Muratit dhe më pas të Mehmetit të II-të, të cilët mbaheshin si të pathyeshëm. Shtatë pashallarë të fëmshëm të kalorësisë otomane u mundën në këto beteja dhe u zunë rob. Për historinëdhe fitoret e bujshme të tij, shkruajti Marini nga Shkodra, që duke e lartësuar Skënderbeun me një gojëtari të përsosur, ua trashëgoi brezave pasardhës kujtimin e tij, me botimin e një Monografie të veçantë. Edhe Paulo Giovio e përmend ekspeditën e Gjergj Kastriotit në Itali për të ndihmuar ushtarakisht mbretin Ferdinand të Napolit, kundër sulmeve të forcave anzhuine. Skënderbeu iu përgjigj thirrjes për ndihmë dhe ndërhyri menjëherë duke ardhur me anije në Apuli. Forcat anzhuine u shpartalluan dhe mbreti Ferdinand e pranoi se shpëtimi i kishte ardhur nga trimëria e pashoqe e Skënderbeut. Sulltan Mehmeti i II-të mbasi kishte pushtuar Kostandinopojën dhe vrarë perandorin e fundit të Bizantit nuk arriti t’a pushtojë Krujën prej qëndresës së Gjergjit.

Prej të gjitha këtyre ngjarjeve Papa Piu i II-të mbasi u bëri thirrje mbretërve të krishterë mendoi që Gjergj Kastrioti t’i printe si Gjeneral dhe Komandant i Përgjithshëm një kryqëzate të re për të shkartalluar turqit. Kaq me zemër e mori këtë punë Papa Piu i II-të sa “do ta njihte si mbret Skënderbeun” dmth., do t’ia legalizonte titullin mbretëror. Por Papa Piu i II vdiq papritur në Ankona. Pasardhësi i tij, Papa Pali i II, nuk iu kushtua këtyre planeve ushtarake kundër turqve dhe megjithëse Gjergji fort i zhgënjyer kishte shkuar në Romë për t’ia mbushë mendjen personalisht me fjalën e tij prapëseprapë Papa nuk e dëgjoi dhe nënvizon Paulo Giovio “merrej me punë të kota dhe të parëndësishme”.

Gjergji ia tregoi Senatit të Kardinalëve rrugën e shpëtimit se arrogancës dhe fuqisë së turqve nuk është e mundur t’u bëhej ballë ndryshe “përveçse me përpjekjet unanime të të gjithë Europës. Fatkeqësisht ai po fliste përpara njerëzish të papërvojë dhe apatikë. Pas këtij dështimi ai, Skënderbeu, nuk pati fat të kryente vepra të tjera të lavdishme, si të parat, sepse e kishte humbur shpresën e një marrëveshje të përbashkët europiane”. Shikoni sa kritik është qëndrimi realist i Paulo Giovit. Më pas ky autor tregon se në qytetin e Lezhës, afër lumit Drin, ndërsa bisedonte për çështje ushtarake me përfaqësuesit e Venedikut, e zunë një palë ethe vdekjeprurëse. Vdiq në moshën 63 vjeç në vitin 1467, pas Lindjes së Krishtit. Paulo Giovio e portretizon kështu Skënderbeun “Gjergj Kastriotit nuk ia kaloi kurrë njeri as për fuqinë trupore, as për trimërinë dhe as për fitoret ushtarake.

Mbante pranë vehtes 2000 burra të zgjedhur, por dhe kur e shtonte numrin e tyre, fuqia ushtarake nuk arrinte më shumë se 6000 kalorës dhe 3000 këmbësorë. Ai thoshte se fitoret nuk arrihen me një numër të madh njerëzish, por ushtarë të zgjedhur dhe të sprovuar. Ua mbante përmendësh emrat atyre, dhe ua dinte trimëritë. Ata e kishin për nder të madh të pinin verë nga kupa e tij. Ish i dashur dhe shpirtmadh. Me këto sjellje të bashkuara në çdo rrethanë, me zemërgjerësinë ai shkëlqente nga thjeshtësia dhe ua ndizte shpirtrat dhe i bënte për vete njerëzit. Kur kalonte i armatosur, aq e madhe ishte energjia e shikimit dhe aq e përzemërt dhe gazmore ishte fjala e tij, saqë i shndërronte njerëzit jo vetëm në luftëtarë të aftë por edhe në trima të çartur plot urrejtje përbuzëse ndaj armikut mizor.

Kishte një shtat të lartë dhe të ngjeshur me muskuj, me gjymtyrë të fortë, me hundë të dalur dhe të harkuar bukur, si të shqipes, pamje e gjallë e një Heroi të madh. Këto veçori trupore, nënvizon Paulo Giovio “i kam dalluar edhe tek princat e familjes së tij, që janë vendosur në Pulie, siç patëm rastin t’i krahasonim me bustin e tij që gjendet në muzeum, sidomos me nipin e tij Ferdinand, Markezin e Sant Angelon al Gargano, i cili ra në betejën e Pavias, i vrarë nga dora e mbretit francez”. Nga Paulo Giovio mësojmë që ka parë një bust në skulpturë të Skënderbeut, informacion ky i ri, i papërmendur nga askush tjetër.

Në elozhin e tij Paulo Giovio përmend bujarët dhe historianët që kanë lënë “të shkruar, se Gjergji kurrë nuk iu shmang betejave, kurrë s’pati frikë, kurrë nuk u plagos përveç një here nga një shigjetë në këmbë”. Edhe Paulo Giovio e përmend rrëfenjën që Sulltan Mehmeti i II-të që kishte dëgjuar shumë për forcën e shpatës që bënte mrekullira ia kërkoi këtë shpatë Skënderbeut dhe Skënderbeu ia dha. Në fund elozhi i Paulo Giovit tregon episodin e zhvarrosjes së eshtrave të tij në varrin në Katedralen e Shën Nikollës në Lezhë dhe se turqit si njerëz supersticiozë i morën këto eshtra me vete, plot admirim dhe me ndjenja fetare, “pasi secili besonte se do të ishte i siguruar dhe i pathyeshëm në luftim, po të kishte me vete si hajmali një copë kockë nga trupi i shenjtë i këtij udhëheqësi i pamposhtur”.