Tokajon/Planeti/1: Dallime mes rishikimesh

Nga Wikibooks
Content deleted Content added
No edit summary
prova për 600px + foto
Rreshti 2: Rreshti 2:


<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:0px 0px 0 0px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:0px 0px 0 0px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Çka d.m.th planet ?'''
:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Çka d.m.th planet?=====
</div>
</div>
{|class="wikitable" width="100%" style="background-color:white; color:brown ; font-size:100%;"
{|class="wikitable" width="100%" style="background-color:white; color:brown ; font-size:100%;"
|
|
{{dygishta}} {{w|Trupi qiellor|Trupat qiellor}} që sillen rreth {{w|ylloi|yjeve}} quhen {{w|planeti|planete}}. {{w|Toka}} jonë është një trup i till qiellorl që sillet rreth e rrotull diellit - një yll i madhësisë mesatare.


=====Sa planete janë?=====
{{dygishta}} '''Çka ka brenda tokës?'''
{{dygishta}} Për rreth e rrotull diellit, sillen nëntë planete. Më së afërmi diellit ndodhet Merkuri, pakë më largë ndodhet Venusi prapa të cilit gjendet Toka jonë, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni dhe në skajë të sistemit diellorë ndodhen edhe disa trupa qiellorë e ndër ta Plutoni deri vonë nga shkencëtarët është llogaritur si planet. Këto planete, në netë të errëta mund të shihen në qiell sikurse si pika ndriçuese, po si yjet.
{{dygishta}} Tokën tonë e formojnë gurët dhe shtrasat e metaleve. Në anën e jashtëme të sferës së ndrydhur, ndodhet shtresa e hollë e korës së tokës. Ajo është vetëm 6 deri 40 kilometra e trashë. Përfundi saj gjendet shtesa tjetër 2600 kilometra e trashë. Shtresa me radhë, e quajtur membrana e bërthamës është diku rreth 2000 kilometra e trashë dhe vetë bërthama e tokës është 1300 kilometra e trashë. Pra bërthama fillon nga thellësia rreth 2 900 km dhe diametri i saj është rreth 7 000 km. Kryesisht pëbëhet nga hekuri dhe nikeli (NiFe).


=====Po yjet tjerë, kanë planete?=====
{{dygishta}} '''A është toka e ngurt?'''
{{dygishta}} Në gjithës ndodhen me miliona yje. Me gjasë disa nga ta kanë edhe planete. Shkenctarët bespjnë të kenë gjetur diku largë një yll me një planet të ngjajshëm me mahësinë e tokës. Ky planet është largë nesh diku 30 000 vit-drite.
{{dygishta}} Shtresa-shtresa. Korja e sajë është e ngurtë dhe përbëhet nga gurët. Duke u thelluar në shtresen pasuese fillon të rritet temperatura, çka d.m.th edhe substanca që gjendet aty është në gjendje agregate të shkrirë pjesërishtë. Kjo gjendje e substancave fillon të kalojë në gjendje të lëngët plotësisht me fillimin e shtresës së membranës së bërthamës, e në të cilën sundojnë temperaturat nga 2200 deri 5000 gradë. Nxehtë. Krejtë në brendi të bërthamës gjendet një ''top i zjarrtë''. Ky top është i ndrydhur aq shumë sa që edhe përkundër nxehtësis aq të madhe ai ka një strukturë të fortë.


=====Cili yll është më afër diellit?=====
{{dygishta}} '''A bënë të hapet një tunel anë e përtej?'''
{{dygishta}} Vërtetimi i ekzistimit të planeteve jashtë sistemit tonë përshkakë të largësisë është i vështirë. Ylli më afër me diellin quhet Proksima Centauri dhe është katër vit-drite largë. Rrezës së dritës së lëshuar nga proksima centauri i nevojitet katër vite që të mbërrijë në tokën tonë.
{{dygishta}} Gjithçka bënë, kur është e mundshme të arrihet. Sot për sot, për ne, zhbirimi i bërthamës së tokës është i pamundëshem edhe po të kishte mjete zhbiruese aq të gjata - ato duhej të ishin mbi 5500 kilometra. Bira më e thellë e zhbiruar deri më tani është bërë nën mbikqyrjen e shencëtarëve rusë, në siujdhesën Kola. Që nga viti 1970, kur kanë filluar të punojnë e deri më tani, punëtorët kanë arritur në një thellësi deri në 12 km. Është paraparë që të vazhdohet deri në kilometrin e pesëmbëdhjetë.


=====Çka është shëndritja e Tokës?=====
{{dygishta}} '''E po, uji?'''
{{dygishta}} Përderi sa qëndronin në hënë, austranautët shihnin se si toka "shëndriste" ngjyjshëm sikurse hëna kur shëndritë natën. Për këtë flisnin për shëndritjen e tokës. Yjet janë shumë të nxehtë dhe ndriçojnë vetë ndërsa planetet e bëjnë vetëm thyrjen e dritës së yjeve.
{{dygishta}} Uji mbulon sipërfaqen e tokës dhe atë 71% të sipërfaqes. Pjesa më e madhe e ujit shtrihet në oqeane, në formë të akullndejeve si dhe avull në atmosferë. Gjithë hapsira që zë uji në planet ekspertët dhe shkencëtarë e quajnë ''Hidrosferë''.


''Rrethe e rrotull, diellit tonë, sillen tetë planete dhe trupa tjerë qiellorë. Planetët me hapësirë më të madhe është Jupiteri dhe Saturni.''
{{dygishta}} '''Po çka është atëherë biosfera?'''
{{dygishta}} Me ''Biosferë'' shlencëtarët kuptojnë hapësirën që bota e gjallesave, gjegjësisht ajo hapësirë e planetit të cilën e zë ajri, uji dhe dheu. Në këtë hapësirë jetojnë kafshët, bimët dhe gjitha llojet e gjallesave si për shembull mikro-organizmat. Hapësirë të tillë me jetë ka vetëm toka jonë - së paku ndër planetet e sistemit diellorë.


=====Si lindi toka?=====
{{dygishta}} '''Ku është korja më e trashë?'''
{{dygishta}} Dielli dhe planetet e tij, përafërsisht kanë lindur në të njëjten kohë. Më parë ata pluhuri dhe gazi silleshin në një pikë të gjithësis si një mjegull e cila me kalimi e kohës bëhej gjithnjë e më e dendur. Pjesa më e madhe e kësaj mjegulle sillej përreth qendres së diellit ndërsa pjesa tjeter e mbetur përreth qendrave të planeteve.
{{dygishta}} Përfundi kontinenteve. Në këtë pjesë mund të hasen trashësira mesatare nga 30 deri në 40 kilometra. Përfundi oqeaneve është shumë më e hollë nga 6 deri në 8 kilometra. Korja e tokës dhe shtresa përfundi saj nga ekspertet dhe shkencëtarët quhet ''Litosferë'' - shtresë e ngurtë.


=====A është e moçme a toka?=====
{{dygishta}} '''Ku janë gjetur gurët më të vjetër?'''
{{dygishta}} Sipas diturive që kena gjithësia ëstë krijuar para diku 15 miliard viteve. Toka është diçka më e re, përafërsisht 4,6 milard vite.
{{dygishta}} Në Kanadë. Më 1984, në pjesën veriore të Kanadës është gjetur sasi e ngurosur shumë e jetër. Shkencëtarët janë të mendimit që ajo është diku 3,9 miliard vite e vjetër. Sasi tjetër e ngurosur edhe më e vjetër se kjo, është gjetur më 1991 në shkretirën kineze. Kjo sasi e ngurosur para 3,5 miliard viteve është pjesë e një meteoriti të rënë në tokë. Si duket meteroidi ishte pjesë e një asteroidi, i cili është krijuar në kohë të njëjtë me tokën. Më këtë copat e tij duhet të ishin 4,5 miliard vite të vjetra dhe sasia më e vjetër e ngurosur e gjetur në tokë.


=====Çka është hëna?=====
{{dygishta}} '''Kur më plotësohet dëshira?'''
{{dygishta}} {{w|Trupi qiellor|Trupat qiellor}} që sillen rreth {{w|planeti|planeteve}} quhen {{w|hëna|hënëza}}. Hëna - prej të cilës janë quajtur edhe trupatt tjerë të tillë - sillet rreth tokës dhe ikja e saj pengohet nga forcat tërheqëse të tokës. Ngjajshëm me hënën tonë janë edhe hënëzat e planeteve tjera - merkuri dhe venusi nuk kanë. Llogritet që saturni të ketë së paku 22 hënëza.
{{dygishta}} Në netët e errëta - gjasat janë më të mëdha. Në këto netë mund të shohësh se si pas meteroiteve në qiell shkonë një vijë drite. Kjo vijë drite krijohet nga copa të ngurosura të madhësisë së gurëve të lumit të cilat bien nga qielli në tokë. Si shkakë i ndriçimit është hyrja në atmosferën e tokës, aty nga rezistenca e ajrit ata digjen në gaca të zjarrta. Nga njëherë brenda një ore, nga qielli "plotësohen 100 dëshira".


=====Pse s´ka jetë në hënë?=====
''Meteroidi është një copë e guri apo metali nga gjithësia, i cili gjatë hyrjes në atmosferën e tokës nuk digjet plotësisht dhe ja arrin të bie në sipërfaqen e tokës.''
{{dygishta}} Premja tërthore e hënës është e gjatë vetëm 3476 kilometra. Forcat tërheqëse të qendrës së saj d.m.th forcat e gravitacionit janë gjashtë herë më të vogla se në tokë, këto forca tërheqëse nukk janë të afta që të mbajnë gazet në atmosferën e hënës. Për këtë atmosfera e hënës është pa ajër, dhe jeta pa ajër nuk është e mundëshme - së paku për njohurit tona.


{{dygishta}} '''Ku është gjetur meteroidi i madhë?'''
=====A është hëna e moçme sa toka?=====
{{dygishta}} Po. Hëna ka lindur në të njëjten kohë sikurse dielli dhe planetet e sitemit diellorë, pra diku para 4,6 miliar viteve. Një fillim ishte si mjegull pasta mori ormën e një bosi të guacave të zjarrëta (top) që dal ngadalë me ftohjen e tij u ngrurosën në formën që ne sot e njohim. Si duket koha e ftohjes ishte më e shkurtë se ajo e tokës pasi që hëna është më e vogël se toka.
{{dygishta}} Meteroidët janë aq të mëdhenjë sa që ja arrijnë të depërtojnë atmosferën dhe të bien mbi sipërfaqen e tokës. Deri më tani, meteroidi me madhësi më të madhe është getur në Namibi, në vitin 1920. Ky meteroid ka gjatësi mbi dy metra dhe peshonë gati 60 tonelata. si duket në të kaluren e largët, toka është goditur nga meteroidë edhe më të mëshenjë.


''Sipas shumicës së shkenctarëve gjithësia u krijua me "krismën e vjetër" - një eksplotim i energjisë me përmasa të pa krahasueshme me njohurit tona. Nga ajo krismë gjithësia fillojë të zgjerohet në hapësirën e zbrazët. Materia copat e imtëta të materies u mblodhen përreth pikave të ndryshme duke krijuar yje dhe galaksi. Dielli ynë, është vetëm një yllë i përmasave të mesme ndër 100 milardë yje që hyjnë në përbërjen e galaksisë sonë të quajtur Rruga e kulloshtes apo Rruga e qumshtit.''
{{dygishta}} '''Çka ka në meteroid?'''
{{dygishta}} Për nga masa përbëse e meteroidëve, ata ndahen në dy tipe kryesore: Meteroid guri - copa të ngurta e të shkëptura nga asteroidët si shkak i ndeshjeve në gjithësi, dhe Meteroid hekuri - masë e hekurit apo masë e përzier nga xehja e hekurit-nikelit. Ky lloji i fundit, në raste të ralla në përbërje të vetë ka dhe dioksidkarbon. Përndryshe meteroidët nuk kanë ndryshura që nga krijimi i sistemit diellor.


''Hëna është e ftohtë dhe e pa jetë. S´ka atmosferë dhe korja e sajë është e mbushurë me gropa që kanë lënë pas vllkanët dhe rënjet e meteroideve.''
{{dygishta}} '''Çka është varri i meteroidit?'''
{{dygishta}} Varri i meteroidit apo si thonë shkenctarët ''krateri i meteroidit'' është gropa ku pushon meteoridi mbi sipërfaqen e tokës. Gropa të tilla ka anë e mbanë planetit tonë. Kështu një gropë e till në njësin federale amerikane Arizona, ka një diametër prej 1,5 kilometrave. Kjo gropë duket të jetë krijuar nga një gjyle meteroidi me peshë prej dy milion tonëve.


=====Sa shpejtë sillet e rrotullohet hëna?=====
{{dygishta}} '''Çka ka ndodhë në vitin 1908?'''
{{dygishta}} Hëna rrotullohet rreth boshtit të vet brenda 29 ditëve dhe 12 orëve, ndërsa sillet për rreth tokës duke u rrotulluar brenda 27 ditëve dhe 8 orëve.
{{dygishta}} Më 30 qershor 1908, në Siberi, është regjistruar një eksplodim i madh, valët e shtypjes së krijuar nga i cili janë ndierë 1000 kilometra nga epiqendra. Këto valë kanë përdhosur pyje të tëra. Sipas mendimit dominues ndër shkencëtarët këto vallë të shtypjes kanë ardhë si pasojë e fluturimit të një komete afër tokës.


=====A mund ta shohim hënën plotësishtë?=====
{{dygishta}} '''Bjeshkët e vjeta, a janë të vjetra sa toka?'''
{{dygishta}} Njëra anë e hënës është gjithnjë e dukshme nga toka. Pas krijimit të hënës, gravitacioni i tokës e tërheqi ashtu që ajo fillojë të ngadalsojë rrotullimin e sajë dhe në anën e kkthyer nga toka ju krijua një "mullungë". Pasi që hëna përgjatë sjellës së saj rreth tokës rrotullohet rreth vetë vetës po ashtu një herë, nga toka mund të shihet vetëm njëra anë e saj. Ana tjetër e sajë është bërë e dukshme për njerzimin pasi që fluturueset e gjithësisë u sollen rreth saj. Regjistrimet - të dhëna për fotografi - e para të sipërfaqes së hënës u bënë më 1959 nga fluturakja sovjetike e qujatur Luna.
{{dygishta}} Toka jonë është 4,6 miliard vjeçare, mirëpo masë të ngurosur nga kjo kohë ende nuk kemi mundur të gjejmë. Bjeshkët e para janë zhdukur plotësisht nga erosioni.


=====Çka ndikon hëna në tokë?====={{dygishta}} Forcat tërheqëse të hënës d.m.th forcën e gravitacionit të hënëse ne e ndiejmë gjatë gjithë kohës. Hëna është shkakare e krijimit të baticës dhe zbaticës në tokë. Po ashtu, hëna është përgjegjëse për "zënjen e diellit" ashtu që një pjesë e tokës futet nën hijen e hënës.
<div style="border:1px solid #8898bf; border-top:0px solid white; padding:0px 0px 0 0px; margin-bottom:1em; text-align:left;">
:&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; '''Çka është gjeografia ?'''
</div>
{{dygishta}}Gjeografia është një kënd i gjuhës ku gjërat dhe ndodhitë që kanë të bëjnë me vetit e tokës emërtohen e klasifikohen sipas një logjike të caktuar. Me një fjalë gjeografia është një shkencë që merret me vetit e tokës. Gjeografët studiojnë hapsirën e tokës dhe lidhjet e saj me njeriun, kafshët dhe bimët. Kërkohen njohuri për lumenjë e shketrira, për ndërtimin e qyteteve e ndryshimet e sipërfaqes së tokës nga dora e njeriut e nga vetë natyra. Lëmi të posaqme të saj janë vegjetacioni (përhapja e bimëve) apo hartimi i oqeanëve, shkenca mbi detin dhe sipërfaqen nën det.


=====Sa është e madhe toka?=====
{{dygishta}} '''Si punojnë gjeografët?'''
{{dygishta}} Toka për nga madhësia është planeti i pestë në sistemin diellorë. Nëse e pështellim atë me një konopë atëherë për a prekur skajet e tij njëri tjetri, ai konop duhet të jetë i gjatë 40 705 kilometra i gjatë. Edhe pse perimetri i tokës është m ëi madhë se ai i Merkurit, Narsit apo Venusit, ky perimetër është shumë i vogël në krahasim me atë të jupiterit. Perimetri i jupiterit është 318 herë më i gjatë se i tokës çka d.m.th se hapsira që zë jupiteri mjaftonë që në të të futeshi që të gjitha planetet tjera.
{{dygishta}} Ata udhëtojnë shumë nëpër botë, bëjnë këkime për format mbi sipërfaq, pyesin njerzit për mënyrat e jetesës së tyre, dhe shënimet e mbledhura i hartojnë në letër. Gjeografët gjatë punës së tyre shfrytëzojnë edhe mjete teknike si për shembull fotografi të bëra nga fluturimi e sipër, satelitët apo radarët e ndryshë. Me këto mjete ata bëjnë matjete e tyre të cilat na paraqesin neve në harta dhe hartime të tyre mbi tokën. Po ashtu gjeografët vien në pyetje në zgjerimin e qyteteve. Me ndihmen e hartave të tyre inxhinierët marrin vendime të rëndësishme.


=====A trashet toka?=====
{{dygishta}} '''Kush ishte i pari gjeograf?'''
{{dygishta}} Për m´u trashë ajo nuk trashet, po me u ranu ajo ranohet. Lindja e tokës është forma e saj që ne e njohim. Kjo formë ndryshonë me kalimin e kohës. Sot, llogaritet që pesha e tokës të jetë diku gjashtë trilionë tonë. Gurët, meteroidët dhe trupa tjerë qiellorë që bien e zënë vend në tokë, bëjnë që pesha e tokës të rritet.
{{dygishta}} Kush ishte i pari gjeograf? Po kur e marrim se gjeografia është një shkencë, pra ka një logjikë të caktuar, atëherë gjeografët e parë duket të vijnë nga Greqia antike. Këta që para 2500 vitete filluan të punonin në këtë drejtim. Fjala gjeografi vije nga greqishtja e lashtë dhe d.m.th "hartimi i tokës". Grekët e lashtë gjatë udhëtimeve të tyre shkruanin hartime në të cilat bënin përshkrimin e vendeve që i vizitonin dhe përshkrimin e njerzve që jetonin në ato vende.


=====A është toka e rrumbullakët?=====
{{dygishta}} '''Kush ishte gjeografi më i madh në antikë?'''
{{dygishta}} Jo. Po gati e rrumbullakët. Ngjajshëm me portokallin, edhe polet e saja janë të shtypura aq sa e bëjnë që ajo të jetë një rrumbullak i shtypur. Kjo shtypje është në të vërtet tërheqja që shkaktohet nga forcat e brendëshme me pikë nisje në qendër të rrrumbullakut e të cilat shkencëtarët i quajnë forca centrifugale.
{{dygishta}} Me kalimin e kohës përshkrimet e bëra në hartime filluan të njehësohen. Kështu hartimet tani i bënin më shumë gjeografët. Ndër këta gjeografë, në kohën antike, më i njohuri ishte gjeografi Ptolimeu i Aleksandrisë. Hartat e botës që i kishte përpiluar Ptolimeu dy shekuj para erës sonë, janë përdorur për disa shekuj pas vdekjes së tij. Sido që të jetë kënë, këto harta nuk kanë qenë të sakta por logjiken e sotit.


=====Ku shtrihet Ekuatori mbi tokë?=====
{{dygishta}} '''Kur e kanë matë tokën?'''
{{dygishta}} Ekuatori nuk mund të shtrihet mbi tokë, sepse është krijesë e mendjes së njeriut. Ekuatori është një marrëveshje sipas së cilës është paramenduar një vijë rreth mesit të tokës. Kjo vijë e paramenduar është pika fillestare e gjërsisë gjerografike d.m.th. shkalla zero e gjersisë. Pikat e këtij rrethi janë pikat më të largëta nga qendra e tokës të cilat kur të vendosen njëra pas tjetrës formojnë një unazë.
{{dygishta}} Kurr, po, kanë paraqitur parallogari. Kështu diku 200 vite para erës sonë, i dituri i greqisë së lashtë Eratosteni e parallogariti se sa largë është rrethë e rrotull tokës. Ai llogarin e bëri duke u bazuar që rrezet e dielli binin nën kënde të ndryshme në vende të ndryshme distancen e të cilave e dinte. Nga ky dallim i këndeve me ndihmen e metodave gjeometrike ai nxorri se largësia duhej të ishte 252 000 stadiume (diku 46 000 kilometra). Sipas parallogarive që kemi sot kjo largësi është 40 075 kilometra.


=====Çka është poli?=====
{{dygishta}} '''Kur janë dalë hartat e para?'''
{{dygishta}} Poli është pika qendrore e njërës nga anët e kundërta. Dy anët, ajo vriore dhe ajo jugore e kanë nga një qendër të tillë.
{{dygishta}} Copa në të cilat njerzit kanë vizatuar vendbanimet e tyre duket që i kanë bërë që para 5000 viteve. Në rërë me siguri edhe më parë. Në një pllakë lloçi babilonase, e vjetër diku 2500, e gjetur në Irakun e sotëshëm, është e vizatuar një lumë me male ëranashë tij. Po në atë kohë, edhe egjiptjanët përpilonin harta. Nili vërshonte sipërfaqet e arave e ndryshonte atë, përkëtë egjiptanët ishin të detyruar të përpilonin harta.
{{dygishta}} '''Cili shpiku gjatësin e gjërësin gjegrafike?'''
{{dygishta}} Kur shikojmë hartat, shohim që bi to është e vizatuar një rrjetë. Vijat e rrathëve të rrjetës, nga perendimi shkojnë në lindje dhe nga veiu në jug. Gjeografët këto i quajnë paralele dhe meridiane. Me ndihmen e këtyre vijave gjatë studimit lehtësohet gjetja e një vendi të caktuar në hartë. A po, i pari ishte Ptolemeu. Ai hartat në hartat e tij vizatonte rrjeta të tilla të cilat pasqyonin gjërsin e gjatësin gjeografike.


=====Po vendet tropike?=====
{{dygishta}} '''Po çka paraqesin këto gjajtësi e gjërësi?'''
{{dygishta}} Vendet tropike shtrihen diku 2600 kilometra largë ekuatorit, në veri e në jug. Në veri rreth gjërsisë gjeografike veriore 23 27' V, dhe në jug nga pika në gjersin gjeografike lindore 23 27' L. Vendet tropike janë hapsirat më të ngrohta të planetit, përshkakë se këto anë i rrahin më së shumti rrezet e diellit.
{{dygishta}} Një shkallë (<math>\scriptstyle {\mathrm {1^\circ}}</math>) në hartë është një pesë prej 360 pjesëve të tokës (<math>\scriptstyle {\mathrm { \frac{1}{360}}}</math> e tokës ose 1/360 e tokës). Paralelet d.m.th vijat e gjatësisë, lidhin polet ndërsa meridianet shkojnë duke u zvogluar dhe janë paralel me ekuadorin deri te polet.


=====Çka janë hemisferat?=====
{{dygishta}} '''Çka është shkalla e hartës?'''
{{dygishta}} Ekuatori si një vijë e paramenduar e "ndanë" tokën në dyshe. Ai paraqetë pikën zero dhe e ndanë veriun nga jugu. Një vijë e ngjajshëme, e paramenduar që prekë polin verior dhe jugor (në shkallën zero gjegjësisht 180 të gjatësisë) e ndanë pjesën perendimore nga pjesa lindore. Këto pjesë quhen hemisfera perendimore dhe hemisfera lindore.
{{dygishta}} Harta është copë e vogël letre e cila pasqyron një copë të madhe toke. Ajo për të pasqyruar sa më saktë duhet të jetë besnike ndaj përmasave të origjinalit. Për të arritur këtë, shkencëtarët kanë njehësuar shkallën e hartës. Nëse dëshirojmë të përpilojmë një hartë gjeografike së pari duhet të kemë parasysh shkallën e saj. Kjo krijohet duke marrë p.sh.: 75 kilometra të natyrës për 1 centimetër të hartës. Dhe këtë shkallë e shkruajmë në harë si 1:75 000 000. Kështu lexuesi i hartës e ka lehtë të kuptojë. Për ndryshe, një hartë me përmasa natyrore do të ishte shumë e madhe.


=====Sa "gjon e gatë" është toka?=====
{{dygishta}} '''Kur është bërë hartimi i Amerikës?'''
{{dygishta}} Nga poli në pol 12 719, dhe në ekuatorë 12 756 kilometra. Dallimi është përshkakë se në pole ajo është e shtypur.
{{dygishta}} Hartimi i lirë apo hartimi gjeografik (sipas logjikes së gjeografëve}, i kontinetit të Amerikës nga evropianët deri në kohën para vitit 1500 nuk ka ekzistuar. Amerika ishte e panjohur deri kur Kolumbo dhe detarë tjerë në vitin 1492 ja arritën të kapërcejnë oqeanin atlantik. Pas kësaj menjëherë u dhanë pas tyre përpiluesit e hartave për të bërë hartimin gjeografik të amerikës.


{{dygishta}} '''Pse harta e antike e turbullojë mendjen e Kolumbos?'''
{{dygishta}} Harta që kishte përpiluar Ptolimeu në mes të evropës dhe kinës, tregonte një detë të ngushtë. Kur Kolumbo hyri në brendi të sipërfaqës së detit më 1492, duke menduar të kapërcente këtë detë të ngusht e kështu të mbërrinte në brigjet e Kinës, ai para veti pa diçka tjetër.

{{dygishta}} '''Kur doli harta e parë detare?'''
{{dygishta}} Hartat e para detare filluan të përpilohen në shekullin e XII-të, në Evropë. Ato harta tregonin brigjet e mesdheut me një sakësi të madhe. Në to ishtin të dukshme gjirët dhe daljet e tokës në det. Lidhjet e portave detare ishin të paraqitura me ndihmen e vijave që krijonin një rrjetë. Në bazë të këtij rrjeti detarë detarët lundronin dhe gjenin portat në brigjet mesdheut.

{{dygishta}} '''Si paraqiten gropat e kodrat në hartë?'''
{{dygishta}} Lartësitë dhe thellësitë është pakësa vështirë të paraqiten në letër. Mirëpo me marrëveshje ndërmjet njerzëve edhe kjo është e mundëshme. Kështu sipas marrëveshjes përdoren noanca të ngjyrave që simbolizojnë lartësira të caktuara, apo vizatohen izobaret e izotopet për të cilat më tepër ju njofton "Gjeograf eksperti".

{{dygishta}} '''Pse ekspert e pse shkencëtarë?'''
{{dygishta}} Ekspertët janë në varrësi të njeriut, shkencëtarët në varrësi të vullnetit të tyre. Fundi-fundit që të dytë janë nën shërbimin e njerizmit.

{{dygishta}} '''Çka është projektimi i hartës?'''
{{dygishta}} '''Çka është Kartografia?'''
{{dygishta}} '''Çka është projektimi Merkator'''
{{dygishta}} '''Si pasqyrohet toka me përmasa reale në letër?'''
{{dygishta}} '''Si prodhohen sot hartat?'''
{{dygishta}} '''Pse Grinlanda është aq e madhe?'''
{{dygishta}} '''Pse emrat e vendeve nuk janë të njehsuar?'''
{{dygishta}} '''Pse mendonin se toka është një rrafshë?'''
{{dygishta}} '''Nga vije emri i Atlasit?'''
{{dygishta}} '''Ku është dallimi në mes të hartave fizike dhe hartave poltike?'''
<font face="Peinaud" size="4" color="blue">
<font face="Peinaud" size="4" color="blue">
<div class="NavFrame">
<div class="NavFrame">
Rreshti 113: Rreshti 84:
</div></div>
</div></div>
</font>
</font>

<noinclude> [[Category:Tokajon]]</noinclude>

Versioni i datës 27 qershor 2008 01:34

Tokajon

Planeti Toka
      Çka d.m.th planet?=====
        Trupat qiellor që sillen rreth yjeve quhen planete. Toka jonë është një trup i till qiellorl që sillet rreth e rrotull diellit - një yll i madhësisë mesatare.
Sa planete janë?
        Për rreth e rrotull diellit, sillen nëntë planete. Më së afërmi diellit ndodhet Merkuri, pakë më largë ndodhet Venusi prapa të cilit gjendet Toka jonë, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni dhe në skajë të sistemit diellorë ndodhen edhe disa trupa qiellorë e ndër ta Plutoni deri vonë nga shkencëtarët është llogaritur si planet. Këto planete, në netë të errëta mund të shihen në qiell sikurse si pika ndriçuese, po si yjet.
Po yjet tjerë, kanë planete?
        Në gjithës ndodhen me miliona yje. Me gjasë disa nga ta kanë edhe planete. Shkenctarët bespjnë të kenë gjetur diku largë një yll me një planet të ngjajshëm me mahësinë e tokës. Ky planet është largë nesh diku 30 000 vit-drite.
Cili yll është më afër diellit?
        Vërtetimi i ekzistimit të planeteve jashtë sistemit tonë përshkakë të largësisë është i vështirë. Ylli më afër me diellin quhet Proksima Centauri dhe është katër vit-drite largë. Rrezës së dritës së lëshuar nga proksima centauri i nevojitet katër vite që të mbërrijë në tokën tonë.
Çka është shëndritja e Tokës?
        Përderi sa qëndronin në hënë, austranautët shihnin se si toka "shëndriste" ngjyjshëm sikurse hëna kur shëndritë natën. Për këtë flisnin për shëndritjen e tokës. Yjet janë shumë të nxehtë dhe ndriçojnë vetë ndërsa planetet e bëjnë vetëm thyrjen e dritës së yjeve.

Rrethe e rrotull, diellit tonë, sillen tetë planete dhe trupa tjerë qiellorë. Planetët me hapësirë më të madhe është Jupiteri dhe Saturni.

Si lindi toka?
        Dielli dhe planetet e tij, përafërsisht kanë lindur në të njëjten kohë. Më parë ata pluhuri dhe gazi silleshin në një pikë të gjithësis si një mjegull e cila me kalimi e kohës bëhej gjithnjë e më e dendur. Pjesa më e madhe e kësaj mjegulle sillej përreth qendres së diellit ndërsa pjesa tjeter e mbetur përreth qendrave të planeteve.
A është e moçme a toka?
        Sipas diturive që kena gjithësia ëstë krijuar para diku 15 miliard viteve. Toka është diçka më e re, përafërsisht 4,6 milard vite.
Çka është hëna?
        Trupat qiellor që sillen rreth planeteve quhen hënëza. Hëna - prej të cilës janë quajtur edhe trupatt tjerë të tillë - sillet rreth tokës dhe ikja e saj pengohet nga forcat tërheqëse të tokës. Ngjajshëm me hënën tonë janë edhe hënëzat e planeteve tjera - merkuri dhe venusi nuk kanë. Llogritet që saturni të ketë së paku 22 hënëza.
Pse s´ka jetë në hënë?
        Premja tërthore e hënës është e gjatë vetëm 3476 kilometra. Forcat tërheqëse të qendrës së saj d.m.th forcat e gravitacionit janë gjashtë herë më të vogla se në tokë, këto forca tërheqëse nukk janë të afta që të mbajnë gazet në atmosferën e hënës. Për këtë atmosfera e hënës është pa ajër, dhe jeta pa ajër nuk është e mundëshme - së paku për njohurit tona.
A është hëna e moçme sa toka?
        Po. Hëna ka lindur në të njëjten kohë sikurse dielli dhe planetet e sitemit diellorë, pra diku para 4,6 miliar viteve. Një fillim ishte si mjegull pasta mori ormën e një bosi të guacave të zjarrëta (top) që dal ngadalë me ftohjen e tij u ngrurosën në formën që ne sot e njohim. Si duket koha e ftohjes ishte më e shkurtë se ajo e tokës pasi që hëna është më e vogël se toka.

Sipas shumicës së shkenctarëve gjithësia u krijua me "krismën e vjetër" - një eksplotim i energjisë me përmasa të pa krahasueshme me njohurit tona. Nga ajo krismë gjithësia fillojë të zgjerohet në hapësirën e zbrazët. Materia copat e imtëta të materies u mblodhen përreth pikave të ndryshme duke krijuar yje dhe galaksi. Dielli ynë, është vetëm një yllë i përmasave të mesme ndër 100 milardë yje që hyjnë në përbërjen e galaksisë sonë të quajtur Rruga e kulloshtes apo Rruga e qumshtit.

Hëna është e ftohtë dhe e pa jetë. S´ka atmosferë dhe korja e sajë është e mbushurë me gropa që kanë lënë pas vllkanët dhe rënjet e meteroideve.

Sa shpejtë sillet e rrotullohet hëna?
        Hëna rrotullohet rreth boshtit të vet brenda 29 ditëve dhe 12 orëve, ndërsa sillet për rreth tokës duke u rrotulluar brenda 27 ditëve dhe 8 orëve.
A mund ta shohim hënën plotësishtë?
        Njëra anë e hënës është gjithnjë e dukshme nga toka. Pas krijimit të hënës, gravitacioni i tokës e tërheqi ashtu që ajo fillojë të ngadalsojë rrotullimin e sajë dhe në anën e kkthyer nga toka ju krijua një "mullungë". Pasi që hëna përgjatë sjellës së saj rreth tokës rrotullohet rreth vetë vetës po ashtu një herë, nga toka mund të shihet vetëm njëra anë e saj. Ana tjetër e sajë është bërë e dukshme për njerzimin pasi që fluturueset e gjithësisë u sollen rreth saj. Regjistrimet - të dhëna për fotografi - e para të sipërfaqes së hënës u bënë më 1959 nga fluturakja sovjetike e qujatur Luna.
Çka ndikon hëna në tokë?
        Forcat tërheqëse të hënës d.m.th forcën e gravitacionit të hënëse ne e ndiejmë gjatë gjithë kohës. Hëna është shkakare e krijimit të baticës dhe zbaticës në tokë. Po ashtu, hëna është përgjegjëse për "zënjen e diellit" ashtu që një pjesë e tokës futet nën hijen e hënës.
Sa është e madhe toka?
        Toka për nga madhësia është planeti i pestë në sistemin diellorë. Nëse e pështellim atë me një konopë atëherë për a prekur skajet e tij njëri tjetri, ai konop duhet të jetë i gjatë 40 705 kilometra i gjatë. Edhe pse perimetri i tokës është m ëi madhë se ai i Merkurit, Narsit apo Venusit, ky perimetër është shumë i vogël në krahasim me atë të jupiterit. Perimetri i jupiterit është 318 herë më i gjatë se i tokës çka d.m.th se hapsira që zë jupiteri mjaftonë që në të të futeshi që të gjitha planetet tjera.
A trashet toka?
        Për m´u trashë ajo nuk trashet, po me u ranu ajo ranohet. Lindja e tokës është forma e saj që ne e njohim. Kjo formë ndryshonë me kalimin e kohës. Sot, llogaritet që pesha e tokës të jetë diku gjashtë trilionë tonë. Gurët, meteroidët dhe trupa tjerë qiellorë që bien e zënë vend në tokë, bëjnë që pesha e tokës të rritet.
A është toka e rrumbullakët?
        Jo. Po gati e rrumbullakët. Ngjajshëm me portokallin, edhe polet e saja janë të shtypura aq sa e bëjnë që ajo të jetë një rrumbullak i shtypur. Kjo shtypje është në të vërtet tërheqja që shkaktohet nga forcat e brendëshme me pikë nisje në qendër të rrrumbullakut e të cilat shkencëtarët i quajnë forca centrifugale.
Ku shtrihet Ekuatori mbi tokë?
        Ekuatori nuk mund të shtrihet mbi tokë, sepse është krijesë e mendjes së njeriut. Ekuatori është një marrëveshje sipas së cilës është paramenduar një vijë rreth mesit të tokës. Kjo vijë e paramenduar është pika fillestare e gjërsisë gjerografike d.m.th. shkalla zero e gjersisë. Pikat e këtij rrethi janë pikat më të largëta nga qendra e tokës të cilat kur të vendosen njëra pas tjetrës formojnë një unazë.
Çka është poli?
        Poli është pika qendrore e njërës nga anët e kundërta. Dy anët, ajo vriore dhe ajo jugore e kanë nga një qendër të tillë.
Po vendet tropike?
        Vendet tropike shtrihen diku 2600 kilometra largë ekuatorit, në veri e në jug. Në veri rreth gjërsisë gjeografike veriore 23 27' V, dhe në jug nga pika në gjersin gjeografike lindore 23 27' L. Vendet tropike janë hapsirat më të ngrohta të planetit, përshkakë se këto anë i rrahin më së shumti rrezet e diellit.
Çka janë hemisferat?
        Ekuatori si një vijë e paramenduar e "ndanë" tokën në dyshe. Ai paraqetë pikën zero dhe e ndanë veriun nga jugu. Një vijë e ngjajshëme, e paramenduar që prekë polin verior dhe jugor (në shkallën zero gjegjësisht 180 të gjatësisë) e ndanë pjesën perendimore nga pjesa lindore. Këto pjesë quhen hemisfera perendimore dhe hemisfera lindore.
Sa "gjon e gatë" është toka?
        Nga poli në pol 12 719, dhe në ekuatorë 12 756 kilometra. Dallimi është përshkakë se në pole ajo është e shtypur.